Vilvoordse Stadswallen
Met deze multi van ongeveer drie kilometer bewandel je het tracé van de voormalige Vilvoordse Stadswallen.
Tijdens de middeleeuwen was het cruciaal om eigendommen te beschermen tegen aanvallen van buitenaf, een boodschap die men ook in Vilvoorde had begrepen. Zo zouden er reeds voor de 12de eeuw versterkingen geweest zijn rond de Meer, hét kloppende hart van de Vilvoordse handelseconomie en vandaag gekend als de Leuvensestraat. Toch kan er van een georganiseerde beschermingsgordel rond de kern nog geen sprake zijn. Hiervoor moeten we wachten tot het eind 12de eeuw, met name tot 1192. In dat jaar verleende hertog Hendrik I van Brabant de vrijheidskeure aan Vilvoorde, vanaf dat moment officieel stad Vilvoorde geheten. Deze keure gaf de Vilvoordenaars niet alleen bijkomende politieke, juridische en economische rechten, maar stelde de stad bovendien in staat om een beschermingsgordel aan te leggen. De Vilvoordse Stadswallen zijn geboren. Ook hertog Hendrik I had rechtstreeks voordeel bij deze keure. Enerzijds kwam een economisch welvarend Vilvoorde hem financieel goed uit, anderzijds kreeg hij er een militair strategische stad bij, gelegen tussen Brussel, Leuven en Mechelen. Het stelde de hertog in staat deze steden in toom te houden en een dam op te werpen tegen de invloed van de heren van Grimbergen en de Vlaamse graaf.
Hoe deze eerste stadswallen er uitzagen, is ons niet overgeleverd, maar vermoedelijk was het niet meer dan een aarde ophoping met bovenaan een haag. Deze wallen waren dus slechts een aanzet tot de wallen die in 1357 tot stand zouden komen. In dat jaar zou namelijk een al even mythische hertogin en verre afstammeling van Hendrik I, Johanna van Brabant, samen met haar man Wenceslas enkele beslissingen nemen die bepalend zouden zijn voor het uitzicht van de stadswallen en Vilvoorde in het algemeen. Ze gaven de inwoners de toelating om hun wallen uit te breiden en te moderniseren. Dit had natuurlijk enkele gevolgen. Ten eerste kregen de wallen hun definitieve, ovale vorm doordat ze ter hoogte van het gasthuis ook op de rechteroever van de Zenne werden doorgetrokken. Vervolgens kwamen er stadspoorten op de vier wegen van en naar de stad. Deze poorten kregen allen de naam van de stad of regio waartoe de weg leed, met name de Vlaamse, Mechelse, Leuvense en Brusselse poort. Daarnaast werden er ook verschillende torens opgericht. Als sluitstuk kreeg Adam Gherijs bovendien de opdracht om, na de grote kerk, nu ook een hertogelijk kasteel te ontwerpen.
De stadswallen, zoals ze in 1357 tot stand kwamen, zouden de daaropvolgende vier eeuwen weinig of niets veranderen qua vorm en uitzicht. Eind 18de eeuw verloren de stadswallen echter hun militair nut én werden ze bovendien gezien als rem op de economie en stadsontwikkeling. Hierdoor werd er beslist om over te gaan op de afbraak, die nog eens een eeuw in beslag zou nemen. Met deze cache neem ik jullie mee langs het tracé van de Vilvoordse Stadswallen. Ze mogen dan volledig uit het straatbeeld verdwenen, toch hebben ze een onmiskenbare invloed nagelaten op de stad. Wie goed kijkt kan de loop van de wallen nog terugvinden in het stratenpatroon, de loop van beken en rivieren werd beïnvloed, talloze straten hebben er hun naam aan te danken, kortom, het is tijd dat de Vilvoordse Stadswallen in naam en eer worden hersteld!
Vilvoordse Stadswallen is een project van een laatstejaars geschiedenis student. Doormiddel van een aantal deelprojecten, zoals deze multi, willen we dit stukje Vilvoordse geschiedenis uit de vergetelheid halen. Het project kwam tot stand met volle steun van Hendrik I, de heemkundige kring van de stad.
WP1: Vlaamse poort
De Vlaamse poort was de oostelijke poort van Vilvoorde en bevond op een waar verkeersknooppunt. Zo stond de poort op het uiteinde van de Vlaanderenstraat, die samen met de Meer, de belangrijkste verkeersas was binnen de stadswallen. Vervolgens kwamen ook vlak buiten de poort verschillende land- en waterwegen samen. Ten eerste was er de Leibeek, een zijtak van de Zenne die met de uitbreiding van de stadswallen in 1357 gegraven werd. Deze beek vertrok bij het kasteel en voegde zich ter hoogte van de Spuymolen opnieuw bij de hoofdtak van de Zenne. Een tweede belangrijke waterweg kwam er in de 16de eeuw met het graven van het kanaal van Brussel. Tot slot kwamen ook de landwegen van en naar Brussel, Grimbergen en Koningslo vlak voor de Vlaamse poort samen. Wat is het huisnummer van rusthuis 'Ter Linde'? Het antwoord geeft je A.
Route: Stap via het padje langs de houtkaai richting de Zenneparking en er vlak voor slaag je rechtsaf de Sint-Jozefstraat in. Op het einde van deze straat ga je naar rechts en dan meteen naar links de Spuymolenstraat in. Deze stap je door tot aan het speelplein. Hier bereik je waypoint 2.
WP2: Spuymolen
Op deze plek, waar Spuymolenstraat en Zennelaan elkaar kruisen, stroomde de Zenne vroeger de stad uit. Bijgevolg was er een opening in de stadswallen. Ter verdediging van deze opening werd over de Zenne heen een vierkante toren opgericht, met name de Spuytoren. Deze had zijn naam te danken aan de sluis (spuy) die zich onderaan de toren op de Zenne bevond en tot doel had het waterpeil in de stadsgrachten te regelen. Net zoals de overige delen van de Vilvoordse Stadswallen verloor ook de toren in de loop der eeuwen zijn militair nut en werd hij daarom in 1691 omgebouwd tot windmolen. De Spuymolen zou dankzij ingreep nog bijna 200 jaar doorstaan. Pas in 1870 werd de molen afgebroken in opdracht van stad Brussel om de verbreding van de Zenne mogelijk te maken. Welk fietsknooppunt nader je door de Spuymolenstraat richting Roosevelt in te slaan? Het antwoord geeft je B.
Route: Loop verder de Spuymolenstraat af, hierbij zal je halverwegen de Kolveniersstraat kruisen. Op het einde van de Spuymolenstraat sla je linksaf en stap je richting Frituur 168° aan de overzijde van de Franklin Rooseveltlaan. Hier bereik je waypoint 3.
WP3: Mechelse poort
De Mechelse poort bevond zich aan het begin van de hedendaagse Mechelsesteenweg. Deze poort dwong gezag af door haar brede en hoge bouw. Eenmaal voorbij deze poort kwam men terecht in een uitgestrekt weidenlandschap dat begrensd werd door de Zenne enerzijds en Houtem anderzijds. Dit gebied kreeg de naam ‘Nederbroeck’ mee. In de buurt van de poort zou ook een toren gestaan hebben met de naam ‘Blauwe toren’. Ook het ‘Rooverstraetken’ het vermelden waard. Dit wegje langs de buitenkant van de stadswallen verbond de Mechelse met de Leuvense poort. Welk getal vinden we terug in de naam van dit frietkot? Het antwoord geeft je C.
Route: Wandel de Rooseveltlaan af tot aan het kruispunt met de J.B. Nowélei. Hier bereik je wayoint 4.
WP4: Grachten
Uit hoeveel witte strepen bestaat dit zebrapad over de Hendrik I-lei? Het antwoord geeft je D.
Route: Steek het kruispunt over en zet je tocht verder langs het tweede deel van de Rooseveltlaan. Bij het rondpunt met het paardje stap je ongeveer rechtdoor de Bolwerkstraat in tot aan het Bolwerkplein. Hier bereik je waypoint 5.
WP5: Bolwerk
Ook het Bolwerk is een naam die rechtstreeks verwijst naar de Vilvoordse Stadswallen. Men doelt namelijk op een militair bolwerk dat hier ooit verwerkt zat in de wallen. Bovendien is het Bolwerkplein gebouwd op wat vroeger de westelijke oever was van een vijver. Deze oever werd de Rietdijk genoemd, een naam die we nu nog zien terugkomen in het woonzorgcentrum op de hoek. De vijver bevond zich in het gebied tussen de hedendaagse spoorweg en de Olmstraat en had tot doel de watervoorziening naar de grachten te verzekeren, ook wanneer de Woluwe het liet afweten. Hoeveel banken staan er op dit plein? Het antwoord geeft je E.
Route: Met het CC het Bolwerk in je rug, neem je de straat in de hoek van het plein, namelijk het tweede deel van de Bolwerkstraat. Aan het einde van deze straat sla je rechtsaf. Hier bereik je waypoint 6.
WP6: Leuvense poort
Op de Leuvensestraat, ter hoogte van wat nu de hoofdingang is van de school ‘Kaleido’, stond de Leuvense poort, die zoals de naam het zelf zegt, de weg van en naar Leuven controleerde. De Leuvensestraat, in die tijd nog ‘de Meer’ genoemd, en bijgevolg ook de Leuvense poort waren van vitaal belang voor de Vilvoordse economie. Toch viel dit niet af te lezen van de poort, die eruit zag als een normale herenwoning. Deze geringe monumentaliteit naar alle waarschijnlijkheid te verklaren door de aanwezigheid van het ‘Nieuwwerck’, een versterking in het muurcomplex onmiddelijk rechts van de poort. Naast de geringe monumentaliteit vallen nog twee zaken op. Ten eerste de aanwezigheid van een aarde halve maan vlak voor de poort ter verdediging ervan en ten tweede haar inplanting. In tegenstelling tot de drie andere poorten sloot de Leuvense poort namelijk niet aan bij de stadswallen, maar stond ze er haaks op, waarschijnlijk uit strategische overwegingen. Wat is het huisnummer van school 'Kaleido'? Het antwoord geeft je F.
Route: Keer terug op je stappen en stap richting de spoorwegbrug. Neem echter de eerste straat rechts, de Rivierstraat, en stap deze volledig door. Hier bereik je waypoint 7.
WP7: Pijntoren
De Pijntoren was een van de torens die de Vilvoordse Stadswallen rijk was en bevond zich in de buurt van de kruising tussen de Hanssenslaan met de Rivierstraat. Het exacte aantal torens is ons niet overgeleverd, maar de schatting variëren tussen de tien en de vijfentwintig exemplaren. Qua functie zijn de gelijkenissen tussen de Pijntoren en de Spuytoren treffend. De toren verdedigde namelijk de toegang naar de stad langs de Woluwe. Deze beek stroomde dwars door het centrum, rond de Onze-Lieve-Vrouwekerk heen om tenslotte uit te monden in de Zenne ter hoogte van de Visserstraat. Ook onderaan deze toren bevond zich een sluis om de toevoer van water naar de stadsgrachten te verzekeren. De toren werd uiteindelijk afgebroken in 1784.
Hoeveel verkeerslichtpalen incl. korte fiets/voetgangserspalen staan er op dit kruispunt (aan deze kant van de spoorwegbrug)? Het antwoord verminderd met 3 geeft je G.
Route: Vervolg je tocht langs de Hanssenslaan richting station. Aangekomen bij het grote rondpunt, steek je dit volledig over om ja naar de ingang van het Hanssenspark te begeven. Hier bereik je waypoint 8.
WP8: Grachten
Hoeveel ijzeren zuilen zijn hier terug te vinden op dit pleintje? Het antwoord geeft je H.
Route: Wandel dwars door het park, richting de uitgang aan de Koepoorstraat. Hier bereik je waypoint 9.
WP9: Brusselse / Koepoort
De Brusselse poort was de zuidelijke uitgang van de stad en controleerde het verkeer van en naar Brussel. In de volksmond echter stond deze poort gekend als de Koepoort (Koijepoorte) en die had niet het minst te maken met de functie die deze poort vervulde. Eenmaal buiten de stad kwam men namelijk terecht in het uitgestrekt weidelandschap van het Vilvoordse, Machelse en Brusselse Broek waar veehouders hun vee maar al te graag lieten grazen. Bijgevolg waren het voornamelijk die veehouders die veelvuldig gebruik maakte van deze poort. Bovenaan de toren bevond zich dan ook niet toevallig een beeldhouwwerk van een koe. Wat is het aantal fietsrekken die voor de ingang van het park gezet zijn? Het antwoord geeft je I.
Route: Steek de Schaarbeeklei over en stap rechtdoor de Trawoolstraat in. Bij de eerste straat sla je rechtsaf de Tuchthuisstraat in tot aan de Zennebrug. Hier bereik je waypoint 10.
WP10: Het kasteel
De stadswallen waren zo goed als voltooid, maar een echt sluitstuk ontbrak nog. Dit kwam een goed decennium later in de vorm van een kasteel. Het was Adam Gheerijs, de bouwmeester van hertogin Johanna van Brabant en architect van de latere Onze-Lieve-Vrouwekerk, die in 1975 de opdracht kreeg tot het ontwerpen van een kasteel. Het hertogelijk kasteel in Vilvoorde was een château philippien, een kasteeltype vernoemd naar de Franse koning Filips-Augustus uit de 13de eeuw. Dit type kasteel heeft een rechthoekig, bijna vierkant, grondplan met torens op de hoeken en weergangen als verbinding. Wanneer we kijken naar de plattegrond van het Vilvoords kasteel, dan zien we dat al deze element aanwezig zijn. Doorheen de eeuwen werden nog talloze (herstellings)werken uitgevoerd aan het kasteel. De meest noemenswaardige gebeurde in 1502 waarbij een achtste toren werd opgericht. De grote toren, zoals deze als snel werd genoemd bevond zich op de linkeroever van de Zenne met als gevolg dat de Zenne nu onder het kasteel doorstroomde, wat natuurlijk het makkelijk maakte om de scheepvaart te controleren.
Hoeveel bogen bestaat deze brug? Het antwoord geeft je J.
FINAL: N 50° H+I+B+5.5*(F-G)-4*j E 004° A+E+G.2*C+D