OD FRYTEK DO ZŁOŻA W KŁODAWIE
Czy soląc frytki zdajesz sobie sprawę z faktu, że to właśnie dzięki geologii te smażone w głębokim tłuszczu ziemniak uzyskują tak miły dla Twojego podniebienia smak? Czy doprawiając solą przeróżne posiłki masz świadomość, że używasz w tym celu przyprawy sprzed 250 milionów lat? Raczej nie. Zapraszam więc na wyprawę – niecodzienną przygodę, podczas której poznamy tajemnice halitu oraz złoże soli kamiennej w Kłodawie pamiętające doskonale czasy superkontynentu Pangei i upalnego permu...
PERMSKA „GORĄCZKA” KONTYNENTÓW
To nie był szczęśliwy okres dla przedstawicieli ówczesnego świata roślin i zwierząt. Perm przyniósł Ziemi globalne ocieplenie! W sposób szczególny odcisnęło ono swoje piętno na półkuli północnej – obszary porastane przez wilgotne karbońskie puszcze zajęły teraz rozległe, niegościnne pustynie. Gorący i suchy klimat, przyczynił się również do odparowania wody z płytkich zbiorników morskich pokrywających miejscami lądy, a zwłaszcza przybrzeżnych lagun związanych z akwenem tylko wąskimi cieśninami. Proces ten pozostawił po sobie bogate złoża ewaporatów – w tym soli kamiennej i potasowej, eksploatowane do dziś na świecie i w Polsce. To właśnie tu rozpoczyna się historia kopalni w Kłodawie – starszej siostry, a zarazem nizinnej konkurentki słynnej Wieliczki.
WSPINACZKA KU GÓRZE
Formujące się w permie praktycznie na obszarze lądowym złoża soli (z odparowania mórz i jezior) przez miliony lat pokrywane były nowymi, młodszymi osadami. Dziś zalegają one na dość dużych głębokościach. Coś jednak sprawiło, że sól zbliżyła się do powierzchni Ziemi. Tę powolną „wspinaczkę” ku górze umożliwiły jej pewne cechy fizyczne halitu (chlorek sodu, główny minerał budujący sól), a zwłaszcza jego niewielka gęstość – 2,168 g/cm3, wyraźnie mniejsza od gęstości skałotwórczych minerałów krzemianowych i węglanowych, z których zbudowane są skały osadowe leżące nad warstwami solonośnymi. Mała gęstość oraz plastyczność halitu powoduje, że pod naciskiem nadległych skał, sól zachowuje się jak plastelina – wciska się od dołu w szczeliny nadkładu, rozpycha je i powoli „płynie” docierając w strefę przypowierzchniową w postaci olbrzymich słupów (diapirów), czyli wysadów solnych. Rozmiary diapiru w Kłodawie są naprawdę imponujące! Osiąga on długość 25,0 km. W jego centralnej części leży obszar górniczy kopalni, obejmujący pas o długości 8,0 km (zgodnie z rozciągłością wysadu) i szerokości około 2,0 km. Tak więc sama przyroda zadbała o to, aby nie zabrakło nam halitu, minerału od tysiącleci niezbędnego w codziennym życiu człowieka, a od dwustu lat jednego z najważniejszych surowców dla przemysłu.
SÓL DROŻSZA NIŻ ZŁOTO!
Choć jakoś tego nie dostrzegamy, sól kamienna (halit) dość mocno zakorzeniła się w naszym życiu. Spotykamy się z nią i używamy jej nader często. Jako przyprawy, środka do konserwacji żywności, a nawet panaceum na niektóre choroby, stosujemy ją od bardzo dawna. Powszechność i masowość spożycia soli sprawiła, że już w starożytności była ona jednym z głównych towarów w międzynarodowym handlu. Jej wartość poznać możemy podczas zwiedzania czynnego wyrobiska w Kłodawie, z którego codziennie wywozi się słony, pożądany przez wszystkich urobek – bryły przezroczystego, szarego lub typowego, różowego halitu. Co ciekawe, w antycznym Rzymie w soli odbierano daniny, w soli też lub jej ustalonej równowartości pieniężnej wypłacano miesięczne uposażenie urzędników państwowych. Ślady tej praktyki pozostały do dziś w angielskim „salary” i francuskim „salaire” oznaczającym stałą pensję. A więc jeszcze nie tak całkiem dawno, zawartość naszych solniczek była cenniejsza od złota! Nie dziwmy się więc, że nasze babcie denerwują się, gdy ktoś niechcący rozsypie sól w kuchni...
Zał. 5. Sól różowa z Kłodawy (fotografia autorska)
ZADANIA DO WYKONANIA:
1. Podaj głębokość, na jakiej w kopalni (pod ziemią) znajduje się miejsce z rzeźbionymi herbami miast.
2. Jaka cecha fizyczna halitu umożliwia złożom soli kamiennej przemieszczanie się ku powierzchni terenu z głębin ziemi i tworzenie diapirów – wysadów solnych?
3. Które z wypisanych poniżej skał powstają podczas procesu ewaporacji? Wybierz dwa przykłady. diabaz, anhydryt, gabro, konglomerat, ropa naftowa, sól potasowa.
4. Wydobywana w Kłodawie bryły soli kamiennej są przeważnie bezbarwne, szare lub różowe. Niekiedy jednak trafia się bardzo ładna sól niebieska (patrz załącznik graficzny do pytania). Co powoduje to charakterystyczne zabarwienie?
5. Mile widziane, ale nie obowiązkowe foto zrobione w okolicy tego EC. Proszę nie spoilerować odpowiedzi!
OBJAŚNIENIA POJĘĆ i TERMINÓW GEOLOGICZNYCH:
EWAPORATY. Inaczej skały osadowe pochodzenia chemicznego. W skład tej grupy zalicza się: gipsy, anhydryty, sól kamienną i sól potasowo-magnezową. Powstają one chemicznie wskutek odparowania (ewaporacji) wody w słonych jeziorach, w słabo powiązanych z morzem zatokach i lagunach oraz w wysychających częściach mórz.
HALIT. Chlorek sodu (NaCl). Główny minerał soli kamiennej. Tworzy kryształy o pokroju regularnym. Czysty halityt jest bezbarwny, łatwo jednak ulega zabarwieniu dzięki różnego rodzaju wrostkom: hematytu (różowy i czerwony), minerałów ilastych (szary), minerałów miedzi (zielony), siarki (żółty) czy też substancji organicznej (szary i czarny). Barwę białą kryształy soli przejmują w wyniku ich silnego spękania, niebieską zaś dzięki defektom w sieci krystalicznej.
PANGEA. Słowo „Pangea” pochodzi z greki i w wolnym tłumaczeniu znaczy „Wszechziemia”. Był to jeden, wielki ląd skupiający w sobie wszystkie lub prawie wszystkie fragmenty skorupy kontynentalnej znajdujące się na Ziemi. Uformował się w permie, natomiast jego rozpad rozpoczął się w triasie.
PERM. Najmłodszy okres ery paleozoicznej trwający od 299 do 251 mln lat temu.
BIBLIOGRAFIA:
(1) G.G. Gormaz, J.J. Casanovas, 1992: „Atlas mineralogii”. Wydawnictwo „Wiedza i Życie”, Warszawa.
(2) W. Jaroszewski red., 1986: „Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej”. Wydanie VI, str. 115-116. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
(3) W. Mizerski, S. Orłowski, 2001: „Geologia historyczna dla geografów”, str. 136-137. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa.
(4) R.F. Symes red., 1991: „Skały, minerały”. Seria Patrzę, Podziwiam, Poznaję. Arkady, Warszawa.
(5) H. Sylwestrzak, 1997: „Halit – minerał nasz powszedni”. Zeszyt 11. Wydawnictwo Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
(6) M. Świło, 2015: „Białe złoto – opowieść o soli kamiennej”. Folder edukacyjny Muzeum Geologicznego PIG-PIB, Warszawa.