Dnia 23 kwietnia 1798 r. Józef Maksymilian Ossoliński, historyk literatury, działacz kulturalny i bibliofil pisał w liście do Tadeusza Czackiego o zatrudnianym przez siebie bibliotekarzu Samuelu Bogumile Lindem: "Powabia mnie do siebie w tej chwili zamiar mojego Lindego w ułożeniu narodowego słownika […]. Ma tedy ów dykcjonarz być zbiorem wszystkich słów polskich. Każdego znaczenie, używanie, właściwe jemu zsnowanie ma być przykładami pisarzów dowiedzione. Wytknie się jego źródło, historia, stosunek, porównanie do pierwotnej słowiańskiej mowy, tudzież do różnych jej działów.”
Pomysł ułożenia słownika języka polskiego zrodził się w głowie Lindego jeszcze w okresie jego pobytu w Lipsku (kończył tam studia, a następnie pracował jako lektor na uczelni). Koncepcja ta ulegała rozmaitym zmianom, ale doprowadziła w końcu do wydania w 1804 r. prospektu, w którym Linde pisał: "Umyśliłem zebrać słowa Polskie, w różnych czasach używane, ile ich można było w pismach współczesnych znaleźć, i ułożyć dokładny słownik narodowy. Dzieło to, owoc dwunastoletniey pracy, wystawi ciągłą ięzyka Polskiego osnowę, a ułatwiaiąc wyrazów dzisiay iuż zatartych rozumienie, i te raźnieysze z niemi łącząc, cały nieiako dostatek iego zgromadzi, dla użycia dzisieyszych i przyszłych pokoleń.”
Dzieło Lindego jest pierwszym jednojęzycznym słownikiem polszczyzny, w którym wyrazy polskie opatrzone są objaśnieniami i cytatami z dzieł polskich autorów. Jest to jednocześnie słownik wielojęzyczny, a także historyczno-etymologiczny. Słownik zawiera w sumie ok. 60 000 haseł, w tym ok. 2000 nazw własnych i ok. 5000 nazw wymyślonych przez autora (sic!). Te ostatnie miały uzupełnić luki leksykalne w polszczyźnie, drobne zresztą, które Linde zauważył, porównując język polski z innymi językami słowiańskimi (musiała to zapewne robić wynajęta osoba, gdyż Linde innych języków słowiańskich poza polskim nie znał). Cytatów, przytoczonych ze wskazaniem źródła, jest w Słowniku ok. 200 000, autor wybrał je z prawie 850 tekstów ok. 400 autorów.
Sytuacja na ówczesnym rynku księgarsko-wydawniczym skłoniła Lindego do zajęcia się również wydaniem, drukiem i dystrybucją swojego dzieła. Wydanie Słownika współfinansowali m.in. książę A. Czartoryski, hrabia J. M. Ossoliński, hrabia W. Tyszkiewicz, hrabina M. Worcellowa, ordynat S. Zamoyski, a nawet car Aleksander I. Nakład wyniósł ostatecznie 1200 egzemplarzy, książka była droga (10-12 dukatów za egzemplarz), a sprzedaż niższa od oczekiwanej (jeszcze w dziesięć lat po ukończeniu edycji miał Linde 100 nie sprzedanych kompletów).
Wydanie Słownika przez Lindego zamknęło się w latach 1807-1814 (druk ukończono w lutym 1815 r.). Skomplikowany podział na tomy i ich części może wskazywać na fakt, że autor chciał sprostać własnej zapowiedzi z 1804 r. określającej objętość tworzonego słownika na 4 tomy.
W połowie XIX w. dzieło Lindego okazało się już drukiem rzadkim i na tyle drogim, że właściwie prawie niedostępnym. Podjęto zatem starania o nową edycję. Drugie wydanie Słownika, tzw. lwowskie, poprawione i uzupełnione ukazało się nakładem Ossolineum za sprawą Augusta Bielowskiego w latach 1854-1861. W wydaniu tym zmieniono też numerację tomów na bardziej czytelną. Wydanie to zamknęło w zasadzie dzieje edytorskie Słownika. Przez kolejnych 90 lat nie ukazały się już inne wydania, dopiero w 1951 r. pojawił się reprint; kolejny w latach 1994-1995.
Współcześni szybko zdali sobie sprawę z tego jak znakomitym dziełem jest Słownik. Linde wyprzedził leksykografów europejskich o dziesięciolecia, Czesi doczekali się słownika Jungmanna dwadzieścia lat po naszym, Niemcy otrzymali pierwszy tom Deutches Wörterbuch blisko 40 lat po Lindem; w 1852 r. Słownik Lindego stał się podstawą i źródłem polskiej leksykografii na kolejnych sto lat. Na nim bazował drugi wielki słownik XIX w. – tzw. słownik wileński Orgelbranda wydany w 1861 r. oraz tzw. słownik warszawski pod redakcją Jana Karłowicza, którego pierwszy tom wyszedł w 1900 r.
Namiestnik Królestwa Polskiego generał Józef Zajączek odznaczył w 1816 r. Samuela Bogumiła Lindego wielkim złotym medalem z napisem: „Za Słownik Polskiego Ięzyka – Ziomkowie”. Linde otrzymał też inne odznaczenia a w 1826 r. został nobilitowany: otrzymał dziedziczne szlachectwo i herb Słownik.
Obecnie Słownik jest dla współczesnych Czytelników skarbnicą wyrazów dawnych, które wyszły już z użycia i nie funkcjonują we współczesnej polszczyźnie. Tak jak ze wszystkich innych słowników korzysta się z niego głównie w przypadku spotkania w trakcie lektury wyrazów niezrozumiałych, tutaj częściej są to po prostu słowa zapomniane.
Współrzędne kryją się poniżej:
II.V
Za ojców naszych nie zamiatały długiemi ogony, z kupnych krwią kmiotków lam sute robrony.
I.II.1
Dla człowieka potrzeba zboże mleć, malkę chędożyć, ciasto uczynić, chleb piec.
II.IV
Gdy owce trzy lata porządkiem rodzą, rok potym pojałowiawszy, pożytecznie się na rzeź przedadzą.
I.I.1
Złoto teraz nie tylko w pokoiach świeci, iuż nawet i do antykamer przechodzi.
II.III
Tak się nam piękna ta masztalnia widzi, w której się Jezus urodził.
II.V
Mieści się człowiek wyniosły i dumny W kilku tam deskach trzyłokciowej trumny.
ENGLISH
Słownik Języka Polskiego written and released by Samuel Bogumił Linde is the first monolingual dictionary of the Polish language. The first edition was published in Warsaw in 1807-1814, the second one in Lviv in 1854-1861. It consists of approximately sixty thousand headwords and many of its entries are complemented with quotes taken from other Polish authors' works. Currently this dictionary is treated as a real repository of the Old Polish words being out of use thus not appearing in the present-day language anymore.
I'm afraid that searching for the final coordinates may be too difficult for non-Polish speakers this time. Instead of it, feel free to look at my and patroziemniak's other caches :)
