Na początek kilka ważnych faktów:
Od XVII w., tak jak w większości leżących na ziemi rybnickiej osad, rozwijało się tutaj hutnictwo. Ale dopiero odkrycie w 1788 r. pokładów węgla kamiennego przyśpieszyło rozwój miejscowości. W Czerwionce i okolicach szybko zaczęły powstawać kolejne niewielkie zakłady górnicze – „Antoni”, „Szczęście Antoniego”, „Dobra Jedność”, „Marianna”, „Helena” itd. – których ok. 1850 r. było już 25. Te małe kopalnie oraz należące do nich pola górnicze były kolejno skupowane przez koncern „Zjednoczone Huty Królewska i Laura”, który 2 listopada 1898 r. uruchomił kopalnię „Dubensko” (od 1922 r. „Dębieńsko”).
Do pracy w zakładzie stale poszukiwano nowych pracowników, w tym górników oraz niższy i wyższy dozór. Dla tych, którzy zdecydowali się przenieść do Czerwionki na przełomie XIX i XX wieku zaczęto budować osiedle patronackie, czyli familoki.
Rozwijało się ono w szybkim tempie, stanowiąc modelową kolonię na Śląsku. Do wybuchu II wojny światowej postawiono w centrum Czerwionki 121 budynków. Najstarszy mieścił się przy obecnej ul. Furgoła 5 i pochodził z 1873 r. Kolejne familoki wybudowano już począwszy od 1900 r., a skończywszy na 1908 r. przy ulicach Kościuszki, 3 Maja, Głowackiego, Słowackiego, Przemysłowej, Hallera, Kombatantów. Była to tzw. stara kolonia.
Ponadto postawiono 4 domy sypialne dla nieżonatych – jeden z nich w latach 20. przystosowano do celów sakralnych i mieści się tutaj kościół pw. NSPJ – w których, znajdowało się 580 miejsc sypialnych. Mieszkali tam górnicy spoza zaboru pruskiego oraz z biedniejszych rejonów Włoch. Wybudowano także osobny budynek, w którym znalazły się pralnia, suszarnia, magiel, łaźnia oraz 6 pieców do wypieku chleba. Obecnie w tym miejscu znajduje się siedziba Miejskiego Ośrodka Kultury.
Projektantem całego kompleksu był mistrz budowlany Stork z Czerwionki, etatowo pracujący dla koncernu.
W 1909 r. powstały również wille dla kierowników ruchu (obecnie przedszkole) oraz dyrektora kopalni. W pobliżu tej ostatniej znalazły się park oraz korty tenisowe. Koszt budowy oszacowano na 270 tys. marek. Zbudowano też 4 domy urzędnicze, tzw. beamcioki. W jednym z nich mieści się obecnie komisariat policji. Od 1909 do 1916 r. budowano tzw. nową kolonię przy ul. Mickiewicza, Wolności, Szkolnej, Kopalnianej.(…)
Kolonia w Czerwionce została zaprojektowana tak, by tworzyć przemyślaną całość. Rozplanowano ją w oparciu o prostokątną siatkę ulic, nadając jej szachownicowy układ. Część środkową osiedla zajęły budynki wolnostojące o bogatszej dekoracji architektonicznej; na obrzeżach postawiono budynki jednokondygnacyjne o skromniejszym wystroju.
Wszystkie wymurowano z cegły i ozdobiono ornamentami z cegły glazurowanej na biało oraz elementami tzw. muru pruskiego. Mają one najczęściej jednakowe rzuty, za to niezwykle zróżnicowana jest forma zewnętrzna.
Dla czerwieńskich familoków charakterystyczne stały się krawędzie szczytowe, powtarzający się kształt facjat, odeskowania. Dachy pokryto karpiówką. Często powtarzającym się elementem architektonicznym jest tzw. wole oko. Zastosowano masywne ogniotrwałe stropy, drewniane podłogi umieszczono na legarach, ściany i sufity pomalowano farbą klejową.
Aby uniknąć kosztownych robót ziemnych przy uzbrajaniu terenu, dostosowywano ciągi uliczne do lokalnych warunków, uwzględniając różnice wysokościowe. Ulice na osiedlu zostały wybrukowane oraz szosowane. Pomiędzy poszczególnymi ciągami zorganizowano liczne zieleńce, ogródki przydomowe, place zabaw dla dzieci; zrobiono murowane rynsztoki. Drogi obsadzono drzewami, np. dwurzędowa aleja jarzębinowa – najdłuższej na osiedlu patronackim - przy ul. Wolności. Na terenie osiedla miało również powstać miejsce służące do bielenia płótna. Wszystko po to, aby wizualnie urozmaicić otoczenie familoków.
Budynki zwykle były dzielone na cztery, sześć lub też osiem mieszkań. Mieszkania o wysokości 3 m w większości były wyposażone w piece kaflowe, w przedpokoju znajdowała się tzw. szafa spiżarna. W kuchniach ustawiano piecyki przenośne, tzw. westfalskie. Niektóre z pomieszczeń piwnicznych posiadały zaś niewielkie piece do pieczenia, zajmujące mało miejsca i nie wymagając dużej ilości opału. Od dwóch do czterech rodzin dysponowało wspólnym strychem. Wewnątrz budynków lub przed wejściem do każdego z nich znajdowały się punkty poboru wody oraz specjalne, metalowe uchwyty do czyszczenia butów. Przy każdym familoku mieścił się osobny budynek gospodarczy, w którym mieszkańcy mogli trzymać opał, względnie hodować drobny inwentarz. Tam również znajdowały się sanitariaty. Każdy z lokatorów otrzymywał też ogródek warzywny z kilkoma drzewami owocowymi o powierzchni 150 m2. Ponadto jeżeli zaistniała taka potrzeba, za niewielką opłatą można było wynająć parcelę pod uprawę.
W centrum osiedla robotniczego znajduje się również budynek Szkoły Podstawowej nr 5 przy Zespole Szkół nr 3, którego najstarsza część powstała w latach I wojny światowej. W latach 20. mieściła się tutaj również kaplica parafii NSPJ.
Po II wojnie światowej wszystkie budynki, jako przedwojenne dobra rycerskie, dekretem z 18 sierpnia 1946 r. zostały przekazane w administrowanie kopalni „Dębieńsko”.
9 grudnia 1994 r. osiedle patronackie w Czerwionce, w tym jego zabudowa mieszkaniowa, układ zieleni oraz budynek obecnej SP nr 5 przy ZS nr 3 zostały wpisane do rejestru zabytków „A” województwa katowickiego.
A. Gudzik
Tekst został wygłoszony 10 maja 2012 r. w Czerwionce dla przewodników turystycznych i pracowników informacji turystycznej z terenu województwa śląskiego.
Fotografie - Agnieszka Gorzawska
FINAŁ
Spacer zaczynamy przy Miejskim Ośrodku Kultury w Czerwionce – Leszczynach przy ulicy Wolności 2, przed którym można zaparkować samochód. Na budynku poszukaj tablicy upamiętniającej Powstanie Śląskie.
A – to pierwsza cyfra rocznicy Powstania
Na wprost MOK-u jest ulica Słowackiego. Idź tą ulicą.
B – to numer piątego domu po lewej stronie.
C – to ilość okien na parterze domu przy ulicy Słowackiego 11
Kiedy dojdziesz do końca ulicy Słowackiego skręć w prawo. Idź dalej prosto, aż dojdziesz do skrzyżowania z ulicą Hallera. Skręć w prawo. Na ulicy Hallera (mniej więcej w połowie), pomiędzy familokami jest mały ogródek z drucianym płotkiem, dwoma domkami i wielką drewnianą głową z wąsami i niebieskimi oczami. Zatrzymaj się tutaj na chwilę.
D – to numer domu stojącego po drugiej stronie ulicy.
Idź dalej prosto do końca ulicą Hallera. Dojdziesz znów do ulicy Wolności. Skręć w lewo i idź aż do budynku Przedszkola nr 6. Zobaczysz tam wysoką rzeźbę. Na pamiątkowej płycie odnajdziesz imię tej postaci.
E – Policz litery imienia i od tej liczby odejmij 5
Idź dalej prosto, następnie skręć w lewo w ulicę Kombatantów. Dojdziesz do budynków Zespołu Szkół nr 3. Nad starym, zabudowanym wejściem ujrzysz rok powstania szkoły.
F – Dodaj cyfry z daty i podziel przez 8
Masz już wszystkie potrzebne dane więc możesz rozwiązać zadanie:
N 50˚ 0A.BC0 E 018˚ D0.E0F
Mamy nadzieję, że z przyjemnością przespacerujecie się po zabytkowym osiedlu familoków w Czerwionce. Finał również w śląskim klimacie. Wszystko za zgodą właścicieli :) W sezonie ławkowo- plotkarsko - grilowym skrzynka może być trudna do podjęcia. Życzymy powodzenia!