Świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris) – endemiczny podgatunek świstaka występujący w Tatrach. W przeszłości był zwierzęciem łownym, w XIX wieku jego liczebność drastycznie spadła. Jest roślinożercą aktywnym latem, żyje w terytorialnych klanach rodzinnych w górach od regla górnego do piętra turniowego. Należy do najrzadziej występujących kręgowców w Polsce i podlega tu ścisłej ochronie gatunkowej. Chroniony jest także prawnie na Słowacji. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce oraz Polska czerwona księga zwierząt określają świstaka tatrzańskiego jako podgatunek silnie zagrożony (EN), zaś Czerwona lista dla Karpat dla Polski nadaje mu oznaczenie „CR” – skrajnie zagrożony. Jest to zwierzę stosunkowo słabo poznane.
Historia odkrycia i badań
Szersze poznawanie świstaka w Polsce było wyznaczone przez powolny postęp osadnictwa w rejonie Tatr, którego początki sięgały przywileju Bolesława Wstydliwego z 1255 roku dla szczyrzyckiego opactwa Cystersów: Nadajemy nadto opatowi onemuż: łowiectwo wolne, wszelkie, w lasach okolicznych aż po góry nazwane: Tatrami. Historyczne relacje wspominają, że z czasem w polowaniu na świstaki wyspecjalizowała się grupa myśliwych zwanych „świszczarzami”. Opisy tatrzańskich świstaków były bardzo skromne i raczej odnosiły się do walorów łowieckich. Węgierski pastor Andreas Jonas Czirbesz pisał w 1774 roku: Świstak karpacki przebywa latem i zimą w jamach najwyższych szczytów górskich. Karmi się korzeniami oraz ziołami i ma tłuste, smaczne mięso. Ceniono mięso, skóry, ale przede wszystkim sadło, które miało szerokie zastosowanie w medycynie ludowej. Na temat świstaków pisał w 1719 roku nauczyciel Georg Buchholtz, w 1721 polski przyrodnik i jezuita Gabriel Rzączyński, w 1750 gdański przyrodnik Jacob Theodor Klein, a w 1779 roku polski przyrodnik i duchowny Jan Krzysztof Kluk wspominał o „świszczach” w Karpatach. Świstaki były odławiane niemal bez ograniczeń do około 1868 roku, a po ówczesnej węgierskiej stronie Tatr do 1883 roku, kiedy to wprowadzone zostały przepisy chroniące ten gatunek. W 1865 roku powstał pierwszy opis biologii świstaka. Autorem pozycji „O świstaku” był Maksymilian Nowicki – współtwórca Towarzystwa Tatrzańskiego, badacz fauny i flory tatrzańskiej oraz pionier ochrony przyrody w Polsce. Nowicki tłumacząc obowiązującą wówczas dla świstaków nazwę rodzajową Arctomys (gr. ἄρκτος arktos – niedźwiedź – oraz łacińskie „mus” – mysz, szczur) używał określenia „misiomysz”, natomiast piszący w tym samym okresie Ludwik Zejszner słowa „niedźwiedziomysz”: ...osobliwe to zwierzątko wygląda jakby składało się z dwóch innych; łbem podobne myszy, resztę ciała niedźwiedziowi, pokryte długim włosem nie różniącym się od szopów. Górale nazywają go świstakiem dla jego szczególnego szczekania, pojedyncze bowiem głosy szczekania tego tak są ściągnięte, że mają wielkie podobieństwo do świstu... W holach Tatrowych robi świstak bardzo długie nory, te wyściela mchem, trawą i podobnie jak wiele zwierząt, odbywa sen zimowy. Z końcem lata znosi do jam swoich liczne zapasy korzonków, i niemi utuczony, doszedłszy nadzwyczajnej otyłości, zasypia w tej zimowej siedzibie, i dopiero z wiosną budzi się zupełnie wychudły.
Systematyka i ewolucja
Zaliczany do rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae) gatunek Marmota marmota zaczął zasiedlać tereny Europy już w plejstocenie. Występował na rozległym terenie – od obecnej Belgii i wybrzeży kanału La Manche po Kotlinę Panońską. W holocenie, wraz z ociepleniem klimatu, świstaki musiały wybierać bardziej sprzyjające miejsca. Umiarkowane ciepło terenów zalesionych nie było dla nich przyjazne, bowiem ich organizmy nie są dobrze dostosowane do wyższych temperatur. Chłodniejsze siedliska znalazły w wypiętrzonych łańcuchach górskich Europy. Z czasem musiały zawęzić swoje tereny do pasma alpejskiego i Tatr. Rozdzielenie populacji alpejskiej od karpackiej mogło nastąpić 15–50 tysięcy lat temu, jednak przez wiele lat nie zauważano różnic między świstakiem mieszkającym w Tatrach a jego alpejskim kuzynem i obie populacje traktowano jako rozdzielone geograficznie lokalizacje jednolitego gatunku. Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku czechosłowaccy naukowcy podjęli badania porównawcze. W tym celu 31 maja 1961 roku odstrzelono świstaka z kolonii w Wielkim Żlebie Krywańskim. Badania holotypu przeprowadził Josef Kratochvíl, zoolog brneńskiej uczelni rolniczej, i stwierdził znaczne różnice w budowie kości nosowej w stosunku do przedstawicieli populacji alpejskich. Po przeprowadzeniu dodatkowych porównań wyników badań kraniologicznych czaszek 10 świstaków tatrzańskich (wyselekcjonowanych z 16 pozyskanych do badań) i 40 świstaków z Alp (27 czaszek zbadał osobiście, a dane pomiarów 13 były wynikiem pracy Gerrita Millera z 1912 roku) Kratochvíl stwierdził, że w grupie porównawczej pojawia się prawidłowość polegająca na tym, że przednia, twarzowa część kości nosowej jest znacznie szersza i dłuższa u świstaków tatrzańskich niż u zwierząt z Alp. Dodatkowo stwierdził, że świstaki mieszkające w Tatrach są mniejsze od swych kuzynów i mają nieco inne ubarwienie futra. Ostatecznie Kratochvíl wydzielił świstaki z Tatr do odrębnego podgatunku M. marmota latirostris, zaś świstaki z populacji alpejskiej oznaczył jako M. marmota marmota. Niektórzy zoolodzy podają w wątpliwość, czy zaobserwowane różnice nie mogą być jedynie przejawem zmienności osobniczej w obrębie nielicznej populacji. Dotychczas nie przeprowadzono jednak badań genetycznych, które mogłyby przesądzić o tej sprawie.
Etymologia
Nazwa rodzajowa Marmota być może wywodzi się z języków gallo-romańskich, oznaczając mamrotanie lub mruczenie, lub z łaciny, wiążąc się z określeniem mus montanus, czyli mysz górska. Epitet podgatunku latirostris wywodzi się z dwóch łacińskich słów: człon „lati-” pochodzi od łac. lātus: szeroki, a „-rostris” z łac. rōstrum: nos, dziób i łącznie można go przetłumaczyć jako „szerokonosy”. Epitet jest nawiązaniem do spłaszczonej i szerszej, niż u przedstawicieli populacji alpejskiej, części twarzowej kości nosowej (os nasale) zwierzęcia. Polska nazwa gatunkowa „świstak” pochodzi od charakterystycznych odgłosów wydawanych przez zwierzę. W przeszłości świstak był także określany nazwą „świszcz”.
MIŁEGO KESZOWANIA