Od XVII wieku, tak jak w większości leżących na ziemi rybnickiej osad, rozwijało się hutnictwo. Ale dopiero odkrycie w 1788 r. pokładów węgla kamiennego przyśpieszyło rozwój miejscowości. W Czerwionce i okolicach szybko zaczęły powstawać kolejne niewielkie zakłady górnicze. Do pracy w zakładzie stale poszukiwano nowych pracowników, w tym górników oraz niższy i wyższy dozór. Dla tych, którzy zdecydowali się przenieść do Czerwionki na przełomie XIX i XX wieku zaczęto budować osiedle patronackie, czyli FAMILOKI.
Osiedle rozwijało się w szybkim tempie, stanowiąc modelową kolonię na Śląsku. Do wybuchu II wojny światowej postawiono w centrum Czerwionki 121 budynków. Najstarszy mieścił się przy obecnej ul. Furgoła 5 i pochodził z 1873 r. Kolejne familoki wybudowano już począwszy od 1900 r., a skończywszy na 1908 r. przy ulicach Kościuszki, 3 Maja, Głowackiego, Słowackiego, Przemysłowej, Hallera, Kombatantów. Była to tzw. stara kolonia. Ponadto postawiono 4 domy sypialne dla nieżonatych – jeden z nich w latach 20. przystosowano do celów sakralnych i mieści się tutaj kościół pw. NSPJ – w których, znajdowało się 580 miejsc sypialnych. Mieszkali tam górnicy spoza zaboru pruskiego oraz z biedniejszych rejonów Włoch.
Wybudowano także osobny budynek, w którym znalazły się pralnia, suszarnia, magiel, łaźnia oraz 6 pieców do wypieku chleba. Obecnie w tym miejscu znajduje się siedziba Miejskiego Ośrodka Kultury.
Projektantem całego kompleksu był mistrz budowlany Stork z Czerwionki, etatowo pracujący dla koncernu.
W 1909 r. powstały również wille dla kierowników ruchu (obecnie przedszkole) oraz dyrektora kopalni. W pobliżu tej ostatniej znalazły się park oraz korty tenisowe. Koszt budowy oszacowano na 270 tys. marek. Zbudowano też 4 domy urzędnicze, tzw. beamcioki. W jednym z nich mieści się obecnie komisariat policji. Od 1909 do 1916 r. budowano tzw. nową kolonię przy ul. Mickiewicza, Wolności, Szkolnej, Kopalnianej.
Kolonia w Czerwionce została zaprojektowana tak, by tworzyć przemyślaną całość. Rozplanowano ją w oparciu o prostokątną siatkę ulic, nadając jej szachownicowy układ. Część środkową osiedla zajęły budynki wolnostojące o bogatszej dekoracji architektonicznej; na obrzeżach postawiono budynki jednokondygnacyjne o skromniejszym wystroju. Wszystkie wymurowano z cegły i ozdobiono ornamentami z cegły glazurowanej na biało oraz elementami tzw. muru pruskiego. Mają one najczęściej jednakowe rzuty, za to niezwykle zróżnicowana jest forma zewnętrzna. Dla czerwieńskich familoków charakterystyczne stały się krawędzie szczytowe, powtarzający się kształt facjat, odeskowania. Dachy pokryto karpiówką. Często powtarzającym się elementem architektonicznym jest tzw. wole oko. Zastosowano masywne ogniotrwałe stropy, drewniane podłogi umieszczono na legarach, ściany i sufity pomalowano farbą klejową. Aby uniknąć kosztownych robót ziemnych przy uzbrajaniu terenu, dostosowywano ciągi uliczne do lokalnych warunków, uwzględniając różnice wysokościowe. Ulice na osiedlu zostały wybrukowane oraz szosowane. Pomiędzy poszczególnymi ciągami zorganizowano liczne zieleńce, ogródki przydomowe, place zabaw dla dzieci; zrobiono murowane rynsztoki. Drogi obsadzono drzewami, np. dwurzędowa aleja jarzębinowa – najdłuższej na osiedlu patronackim - przy ul. Wolności. Na terenie osiedla miało również powstać miejsce służące do bielenia płótna. Wszystko po to, aby wizualnie urozmaicić otoczenie familoków.
Budynki zwykle były dzielone na cztery, sześć lub też osiem mieszkań. Mieszkania o wysokości 3 m w większości były wyposażone w piece kaflowe, w przedpokoju znajdowała się tzw. szafa spiżarna. W kuchniach ustawiano piecyki przenośne, tzw. westfalskie. Niektóre z pomieszczeń piwnicznych posiadały zaś niewielkie piece do pieczenia, zajmujące mało miejsca i nie wymagając dużej ilości opału. Od dwóch do czterech rodzin dysponowało wspólnym strychem. Wewnątrz budynków lub przed wejściem do każdego z nich znajdowały się punkty poboru wody oraz specjalne, metalowe uchwyty do czyszczenia butów. Przy każdym familoku mieścił się osobny budynek gospodarczy, w którym mieszkańcy mogli trzymać opał, względnie hodować drobny inwentarz. Tam również znajdowały się sanitariaty. Każdy z lokatorów otrzymywał też ogródek warzywny z kilkoma drzewami owocowymi o powierzchni 150 m2.
Po II wojnie światowej wszystkie budynki, jako przedwojenne dobra rycerskie, dekretem z 18 sierpnia 1946 r. zostały przekazane w administrowanie kopalni „Dębieńsko”. 9 grudnia 1994 r. osiedle patronackie w Czerwionce, w tym jego zabudowa mieszkaniowa, układ zieleni oraz budynek obecnej SP nr 5 przy ZS nr 3 zostały wpisane do rejestru zabytków „A” województwa katowickiego.
Anna Gudzik
Tekst został wygłoszony 10 maja 2012 r. w Czerwionce dla przewodników turystycznych i pracowników informacji turystycznej z terenu województwa śląskiego.
Fotografie PioAg
Zadanie: Na podanych współrzędnych lub w bliskiej okolicy zrób sobie zdjęcie lub czegoś np. GPSa, co potwierdza Twoją obecność na familokach i załącz je do logu.
Virtual Rewards 2.0 - 2019/2020
This Virtual Cache is part of a limited release of Virtuals created between June 4, 2019 and June 4, 2020. Only 4,000 cache owners were given the opportunity to hide a Virtual Cache. Learn more about Virtual Rewards 2.0 on the Geocaching Blog.