Czyli zapomniane, niepełne skamieniałości.
Dęby w rejonie Karpat pojawiły się ok. 8000 - 9000 tysięcy lat temu, po okresie zlodowaceń. Był to również okres gwałtownych zmian klimatycznych, którym towarzyszyły ekstremalne zjawiska meteorologiczne. Przypuszcza się, że to właśnie potężne powodzie są odpowiedzialne za transport dębów z Karpat w kierunku północnym, a o ich niewyobrażalnych rozmiarach może świadczyć fakt, że pozostawiały po sobie osady kilkumetrowej miąższości na ogromnych obszarach przedpola Karpat.
Wody powodziowe transportowały z gór materiał aluwialny – przede wszystkim piaski i żwiry, które w dzisiejszych czasach eksploatowane są często jako kopaliny. To w tych osadach znajdujemy dziś szczątki subfosylne – pochodzące z organizmów, które w geologicznej skali czasu żywota dokonały nie tak dawno, w holocenie, najmłodszej i trwającej obecnie epoce geologicznej, również w czasach historycznych. Tylko częściowo zdążyły one ulec naturalnemu procesowi fosylizacji, czyli przemianie w skamieniałości.
Dwoma podstawowymi warunkami zachowania drzew w formie, jaka prezentuje się w miejscu niniejszego Earthcache’a są natychmiastowe zalanie pnia wodą po zdeponowaniu i przysypanie okruchowym materiałem aluwialnym niesionym przez tę wodę. Tak pogrzebane drzewa mogły spokojnie oddać się niczym nie zmąconemu procesowi sylifikacji. Nawiasem, proces ten niejedno ma imię – bywa nazywany również skrzemionkowaniem czy skwarcowaniem. W każdym razie, ogólnie rzecz biorąc polega na na wzbogaceniu skał, minerałów lub szczątków organicznych (np. drewna) krzemionką pochodzącą z krążących w osadzie wód.
- Szczątki subfosylne to pozostałości organizmów żywych, które zmarły w geologicznej skali czasu nie tak dawno, w holocenie, najmłodszej i trwającej epoce geologicznej, czasach historycznych. Tylko częściowo zdążyły one ulec naturalnemu procesowi fosylizacji, czyli przemianie w skamieniałości.
Drewno dębowe zawiera garbniki, które reagują z solami żelaza obecnymi w wodzie lub ziemi, zmieniając barwę drewna na szaroczarną do granatowoczarnej. Z istotnych procesów zachodzących w drewnie czarnego dębu, poza utlenianiem, należy również wymienić osadzanie się i krystalizację w ścianach komórkowych substancji mineralnych. Powoduje to znaczne zwiększenie gęstości (w stanie powietrznosuchym 6–17% więcej od drewna współczesnego).
Skrzemieniałe drewno ma duże znaczenie naukowe, gdyż dobrze zachowana struktura drewna umożliwia rozpoznawanie gatunkowe, a także badania paleoklimatyczne, poprzez np. analizę zmienności pierścieni przyrostowych. W nielicznych przypadkach zachowują się skrzemieniałe pnie w dużych nagromadzeniach, tworząc tzw. skamieniałe lasy (jednak zazwyczaj są to napławione pnie, a nie drzewa zachowane w pozycji przyżyciowej).
- Nauką zajmująca się pośmiertnym losem szczątków organicznych, badająca m.in. proces fosylizacji, jest tafonomia. Pojęcie to wprowadził radziecki paleontolog Iwan Jafriemow w 1940 roku.
Wydobycie pni czarnych dębów pod kierownictwem późniejszego prof. dr hab. Mieczysława F. Pazdura (dolna fotografia). Latoszyn, 1982.
Pomysłów na zagospodarowanie czarnych dębów było kilka. Pierwotnym i najważniejszym z nich był plan umieszczenia dębiny na podtarnowskiej Górze św. Marcina jako symbolicznym oznaczeniu wzniesienia jako "Bramy na Karpaty", najbardziej wysuniętej na północ części, krawędzi Pogórza Karpackiego. Po odpowiednich zabiegach konserwacyjnych, czarne dęby miały zostać postawione w pionie i oświetlone, wyznaczając granicę między Karpatami, a Niziną Sandomierską. Jednakże projekt nie doszedł do skutku, a dęby do tej pory ukrywają się w miejscu, gdzie je początkowo zostawiono, nieopatrzone żadną informacją, z roku na rok krusząc się i niszczejąc.
W roku 1985 pniami czarnych dębów zainteresowali się badacze z Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Udało się im pozyskać wiekowe nasiona, zalegające w strukturze czarnej dębiny.
Co do wspomnianych nasion. W pierwszej połowie 2016 roku na jednym z kopalnych drzew, tarnowski dendrofotograf Mirosław Nazaruk, zajmujący się nietypowymi drzewami, zauważył dwa małe dębczaki. I choć, wg jednego ze źródeł, tym nietypowym zjawiskiem zainteresował się później prof. dr hab. Konrad Wołowski ze wspomnianego Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie, nadal jednak nie zostało ustalone czy te niewielkie, młode drzewka pochodzą z zachowanych nasion tychże dębów, czyli sprzed blisko 10 tys. lat.
A teraz czas na kilka zadań do rozwiązania:
- 1. Zadanie terenowe. Jak to mówią "każdy kij ma dwa końce". Dlatego najpierw podejdź do kłody znajdującej się najbliżej krawężnika. Długość belki odmierzymy w nieco nietypowy obecnie sposób. Ile mniej więcej wynosi jej długość w... stopach?
- 2. Czy na drzewach jest widoczna kora? Czy fakt ten świadczy o długiej i burzliwej drodze w miejsce zdeponowania czy raczej o krótkiej i spokojnej?
- 3. Co oznacza pojęcie tafonomia i kto użył go jako pierwszy?
- 4. Na czym polega proces sylifikacji?
- 5. Pnie czarnych dębów uległy częściowej fosylizacji. Czym w ogóle są szczątki subfosylne?
- 6. Dołącz do swojego loga zdjęcie przedstawiające Twoją osobę, gps'a lub osobistego drewniaka na tle ww. dębów.
- Zadanie opcjonalne: może zrobisz jakieś zdjęcia leżących tu czarnych dębów i dodasz je do logu? Proszę jednak, aby Twoje fotografie nie zdradzały odpowiedzi na żadne z powyższych pytań.
Drobna uwaga! Ze względu na wartość geologiczną oraz los dębów nie należy na nich siadać, wspinać się czy też pobierać z nich próbek drewna. Dlatego też pierwsze z zadań, terenowe, nie wymaga bezpośredniej ingerencji w tenże obiekt.
Proszę również o niezamieszczanie w logu odpowiedzi na pytania, a wysyłanie ich do mnie za pomocą formularza kontaktowego. Odkrycie tego miejsca można zalogować zaraz po przesłaniu odpowiedzi, bez potrzeby oczekiwania na moje potwierdzenie. Jeżeli jednak coś będzie nie tak - dam znać!