Dolnośląskie zielone złoto EarthCache

DOLNOŚLĄSKIE ZIELONE ZŁOTO
GREEN GOLD OF THE LOWER SILESIA

[PL]

Witamy w krainie chryzoprazu – dolnośląskiego zielonego złota – kamienia szlachetnego którym zachwycali się królowie i uczeni. W miejscowości Szklary, tuż przy drodze krajowej nr 8 (E67) znajduje się pokaźnych rozmiarów wyrobisko – pozostałość po jedynej w Polsce kopalni rud niklu. W wyniku wietrzenia serpentynitów budujących masyw Szklar w warunkach klimatu ciepłego i wilgotnego, przed około 20 mln lat temu, wytworzyła się pokrywa zwietrzelinowa. Została ona rozpoznana jako złoże laterytowych rud niklu i eksploatowana była od końca XIX wieku przez blisko sto lat. W najbliższym sąsiedztwie kopalni rozwinęła się huta. Choć jeszcze niedawno można było podziwiać w tym miejscu nieczynne obiekty przemysłowe to do dziś niewiele pozostało z dawnych Zakładów Górniczo-Hutniczych “Szklary”. Niemym świadkiem dawnej świetności tego miejsca pozostaje łatwo dostrzegalna hałda żużli hutniczych, znajdująca się przy parkingu. Kopalnia i huta funkcjonowały do 1982 r., kiedy zaprzestano produkcji z racji wyczerpania złoża i katastrofalnych warunków pracy załogi. Do 1993 roku w dawnych zabudowaniach huty produkowano nawozy wapniowo-magnezowe, kiedy to nastąpiła całkowita likwidacja zakładu. Z górniczą historią tego miejsca można się zapoznać odwiedzając udostępnioną do zwiedzania sztolnię Robert.

Szklary zasłynęły jednak już wcześniej, i to z zupełnie innego powodu. Występuje tutaj ponad 80 różnych minerałów i kamieni szlachetnych., co powoduje, że jest to jedno z największych w Polsce nagromadzeń różnych minerałów w jednym miejscu. Niektóre z nich możemy łatwo odnaleźć, inne występują jedynie w śladowych ilościach. Z kolekcjonerskiego punktu widzenia najciekawsze są wystąpienia minerałów z grupy SiO₂ (krzemionki) – chalcedonu i opalu. Tworzą one żyłki, rzadziej soczewy lub kuliste konkrecje w obrębie serpentynitów lub zwietrzeliny. Najcenniejszą odmianą występującego tu chalcedonu jest chryzopraz, o głębokiej zielonej barwie. Stał się on symbolem tego miejsca. Chryzopraz należał do ulubionych kamieni króla Prus Fryderyka II Wielkiego, stąd otrzymał nazwę "śląskiego księcia". Wykonano z  niego wystrój jednej z sal w pałacu Sanssouci, nazywanej salą chryzoprazową.

Pierwsze wzmianki o poszukiwaniu chryzoprazu w tym miejscu pochodzą z XV wieku. Jednak intensywna eksploatacja rozpoznanych złóż, rozpoczyna się dopiero w pierwszej połowie XVIII w. Spowodowało to nawet krótkotrwałą "gorączkę chryzoprazową". Również poeta niemiecki J. W. Goethe zainteresował się tym dolnośląskim skarbem i podczas pobytu w 1790 roku na Śląsku pozyskał zbiór z masywu Szklar do swojej kolekcji, którą można zobaczyć w Weimarze. Przez wiele lat aż do połowy XIX w. złoże chryzoprazu w Szklarach było uważane za największe na świecie. Ceniona w całej Europie była jakość pozyskiwanego tu surowca. Wyroby z niego znajdują się dziś między innymi w Skarbcu Kremlowskim w Moskwie, British Museum w Londynie czy katedrze na Hradczanach w Pradze.

Chryzopraz powstał w wyniku krystalizacji z roztworów krzemionkowych powstałych podczas wietrzenia serpentynitu. Jego zielone zabarwienie tłumaczy się domieszką zielonych, talkopodobnych minerałów niklonośnych Ni kerolitu – pimelitu (tzw. „ziemi chryzoprazowej”). Barwa występujących tu chryzoprazów zmienia się w szerokim zakresie i dlatego wyróżnia się formy od jasnozielonej (jabłkowej) poprzez trawiastozieloną do szmaragdowej.

Drobne żyłki chryzoprazu poprzerastane zielonymi krzemianami Mg, Ni (jaśniejsze). / Small chysoprase veinlets intercalated by green Mg, Ni-silicates

Obok chryzoprazu w Szklarach spotkać można również inne rodzaje chalcedonu – o    barwie białej, jaspisy w różnych odcieniach brązu i czerwieni oraz jednolicie zabarwione na brązowo sardy. Podobnie jak i chalcedony występują tu różnie zabarwione opale. Najczęściej spotyka się odmiany mlecznobiałe. Znajduje się także opale o barwie zielonej (prazoopal), żółtej, złocistej (chryzoopal), niebieskawej, pomarańczowej, brązowej lub bezbarwne (hialit). Makroskopowo opale wykazują połysk tłusty lub szklisty, łatwo pękają i mają najczęściej przełam muszlowy. Chalcedon w odróżnieniu do opali ma połysk matowy, przełam nierówny, niekiedy zadziorowaty. Jest bardziej zwięzły i twardszy od opalu. Poza formami żyłowymi, chalcedon i opal można spotkać w postaci form martwicowych i naciekowych. Szkieletowe formy chalcedonu są niekiedy inkrustowane drobniutkimi kryształkami kwarcu, mocno skrzącymi się w słońcu.

Serpentynit obserwowany w kopalni najczęściej jest w różnym stopniu zwietrzały. Spotyka się łatwo rozsypliwe bloczki o barwie szarej niekiedy zielonkawym odcieniu oraz barwie pomarańczowobrązowej lub brązowej. W obrębie serpentynitów widoczne się skupienia gniazdowe, żyły oraz przerosty zielonych krzemianów Mg-Ni nazywanych garnierytami, będących obok pimelitu główną rudą niklu.

Bogata w nikiel zielona ruda złożona z krzemianów Mg, Ni. / Ni-ore composed by Ni, Mg-silicates

W serpentynitach słabo zwietrzałych spotyka się żyłki białego sepiolitu (uwodniony krzemian Mg zawierający grupę OH), a w skałach silnie zwietrzałych występują zielonej barwy pimelit i Ni-kerolit (uwodnione krzemiany Ni, Mg zawierające grupę OH). W odróżnieniu do chryzoprazu zielone żyłki minerałów niklowych są miękkie, kruche, często chłoną wodę i stają się plastyczne. Po wyschnięciu tracą swoją intensywną zieloną barwę. Sepiolit jest miękki, i również łatwo chłonie wodę. Wyschnięte żyłki pękają na wskutek zmniejszenia objętości. Podobny z wyglądu do sepiolitu jest magnezyt, który również tworzy białe żyłki w obrębie serpentynitów. Magnezyt jest minerałem pospolitym w odróżnieniu do sepiolitu. Posiada wyższą twardość, jest zbity i stosunkowo ciężki.

W północnej części kopalni występuje żyła pegmatytu, złożona z szarego kwarcu (z nierównymi powierzchniami przełamu), skaleni (białe i szare, z gładkimi powierzchniami łupliwości), srebrzystego muskowitu oraz ciemnego biotytu. Minerałom tym często towarzyszy czarny słupkowy lub igiełkowy turmalin. Rzadziej można dostrzec milimetrowej wielkości ziarna czerwonobrązowego granatu. Żyła pegmatytu w większości została wyeksploatowana przez zbieraczy, jednak bez problemu można znaleźć w jej otoczeniu luźne bloczki tej skały.

Zwietrzelina serpentynitowa miejscami zawiera podwyższone koncentracje pierwiastków z grupy platynowców. Również w skałach masywu Szklar spotykano ziarenka złota rodzimego o wielkości do 0,2 mm.

Aby zalogować znalezienie musisz odwiedzić miejsce i odpowiedzieć na pytania:

1. Dlaczego występowanie chryzoprazu związane jest ze skałami serpentynitowymi?
2. Dlaczego chryzopraz określa się mianem „zielonego dolnośląskiego złota”?
3. Czym różni się chryzopraz od pimelitu?
4. Czy na obszarze masywu Szklar występują tylko skały metamorficzne?
5. Podaj największą szerokość żyły magnezytowej przecinającej skałkę do której doprowadzają współrzędne EarthCacha.
6. Opcjonalnie: Do swojego logu dołączyć fotografie siebie albo swojego GPS.

Odpowiedzi proszę wysyłać na adres mailowy dostępny przez profil. Logować można po wysłaniu odpowiedzi nie czekając na odpowiedź z naszej strony. Logi bez przesłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni!

[EN]

Welcome to the chrysoprase land – Lower Silesia green gold – precious stone which raved about kings and scholars. In Szklary, a village situated nearby national road No. 8 (E67), is a huge excavation - the remains of the only one Polish nickel ore mine. The waste mantle was created as a result of weathering of serpentinites, which build Szklary massif, in the conditions of warm and humid climate, about 20 million years ago. It was recognized as a nickel ore and exploited since the end of the 19^th century for almost a hundred years. In the neighborhood of the mine the smelter was established. Today we can see only little remains of the old Mining and Metallurgical Plant ‘Szklary’. A silent witness of the former splendor of this place is a metallurgical slag heap, located near the parking. The mine and nickel smelter operated until 1982. When stopped production due to exhaustion of reserves and the catastrophic working conditions of the crew. Until 1993, in the old buildings of the nickel smelter produced calcium-magnesium fertilizers, when there was a complete liquidation of the company. If you want to know more about the mining history of Szklary, visit the ‘Robert’ adit, opened to visitors.

Szklary became famous with a completely different reason. There are here more than 80 different minerals and precious stones, which makes it one of the largest accumulations of various minerals in one place. Some of them we can easily find, the others are present only in trace amounts. From the collector point of view, the most interesting are the minerals of the group of SiO₂ (silica) - chalcedony and opal. They form a veinlets, sometimes also lenses or spherical concretions within the serpentinite or weathering waste. The most valuable variation of chalcedony occurring here is chrysoprase, with a deep, green colour. It became the symbol of this place. Chrysoprase was one of the favorite stones of Frederick II the Great, the king of Prussia and that is the reason why it is called the ‘Silesian Duke’. One of the rooms in the Sanssouci  palace was made of it and called ‘Chrysoprase Room’.

The first mention of chrysoprase in this place come from the 15^th century. However, the intensive exploitation of the identified deposits began in the first half of the 18^th century and resulted in a short-lived ‘chrysoprase fever’. Even the German poet J. W. Goethe became interested in the Lower Silesia’s treasure and while staying in 1790 in Silesia acquired a specimen from Szklary to his collection, which can be seen in Weimar. For many years, until the mid-nineteenth century, chrysoprase deposit in Szklary was considered as the largest in the world. Products made of it are today in the Kremlin Treasury in Moscow, the British Museum in London and the Cathedral in Prague. Chrysoprase was formed by crystallization from solutions produced during weathering of serpentinite. Its green colour is explained by an admixture of green, Ni-bearing minerals: Ni-kerolite and pimelite (the so-called ‘chrysoprase earth’). Colour of chrysoprases occurring here varies widely and therefore we distinguish different forms: from a bright green  by grass-colour to emerald.

Besides chrysoprase, you can find other types of chalcedony in Szklary – white ones, jaspers in various shades of brown and red, and uniformly brownish sardes. You can see also opals: milky ones, green opals (prasoopals), yellow, golden (chrysoopal), bluish, orange, brown or colorless (hyalite). Chalcedony is more compact and harder than opal. Besides veinlets forms, chalcedony and opal can be found in the form of siliceous sinter and bloom. Skeletal forms of chalcedony are sometimes inlaid with tiny crystals of quartz, firmly sparkling in the sun.

Observed in the mine serpentinite is usually weathered in varying degrees. Within serpentinites there are visible veins and intercalations of green Mg-Ni silicate called garnierite, which is (next to pimelite) the main nickel ore. In the slightly weathered serpentinites  veinlets of white sepiolite (hydrated Mg-silicate, having an OH group) occur, and in highly weathered rocks there are green pimelite and Ni-kerolite (hydrated silicates of Ni, Mg). In contrast to chrysoprase, the green veinlets of Ni minerals are soft, fragile, often absorb water and become ductile. After drying they lose their intense, green colour. Sepiolite is soft, and also easily absorbs water. Dry veinlets break as a result of reducing the volume. Similar in appearance to the sepiolite is magnesite, which also creates the white veinlets within the serpentinites. Magnesite is a common mineral, in contrast to the sepiolite. It has a higher hardness, is compact and relatively heavy.

In the northern part of the mine is located a pegmatite vein, composed of gray quartz, white and gray feldspars, silvery muscovite and dark biotite. Minerals are often accompanied by a black prismatic or needle-like tourmaline. Less often can be seen millimeter-sized grains of reddish garnet. The pegmatite vein has been mostly exploited by collectors.

The weathering serpentinite waste contains elevated concentrations of elements from the platinum group. In the rocks of Szklary massif you can also find grains of native gold of size up to 0.2 mm.

If you want to log to this cache you need to find this place and answer the questions:

1. Why the occurence of chrysoprase is associated withserpentinites?
2. Why chrysoprase is called the ‘green gold of the Lower Silesia’?
3. What is the difference between chrysoprase and pimelite?
4. Are there (on the area of the Szklary massif) only metamorphic rocks?
5. Provide the width of magnesite veins intersecting this rock which lead coordinates EarthCache.
6. Optional: Join photos of yourself during looking for the place or your GPS.

The answers should be sent to the email address available through the profile. You can log on after sending the answers, without waiting for the response from our side. Logs without sent answers will be deleted within 14 days!