W królestwie Hefajstosa EarthCache

W KRÓLESTWIE HEFAJSTOSA
IN THE KINGDOM OF HEPHAESTUS

[PL]

Dolnośląskie wulkany nie chcą już wybuchać. Całkiem to zresztą uprzejme z ich strony, choć miłośnicy wulkanów mogą czuć się zawiedzeni. Są nieczynne od milionów lat – ostatnie były aktywne jeszcze około 5 milionów lat temu. Współcześnie trudno jest znaleźć w Sudetach i na Przedgórzu pozostałości stożków wulkanicznych. Jedyny jaki się zachował do dzisiaj, w jako takim stanie, znajduje się w Targowicy koło Ciepłowodów. Jednak funkcjonuje tam czynny kamieniołom i dlatego trudno przyjrzeć się stożkowi z bliska. Ale zaraz.... wulkan to przecież nie tylko stożek i to co go wypełnia. Potoki lawy spływającej po stokach oraz gruba pokrywa pyłów i popiołów to prawdziwy obraz wulkanu. Niejednokrotnie, po wielu milionach lat, stanowią one jedyny dowód jego obecności. I właśnie tu w Żelowicach można z bliska i całkiem bezpiecznie obejrzeć prawdziwy potok lawowy. Właściwie jest kwestią nierozstrzygniętą czy mamy do czynienia z potokiem, czy z lawą zastygłą wewnątrz komina wulkanu. Niestety kamieniołom jest stary i zarośnięty roślinnością na tyle, że badaczom trudno jest ten problem rozwiązać. W kamieniołomie w pobliskich Kowalskich mamy ewidentnie przykład potoku lawowego, więc może przez analogię należałoby go szukać także w Żelowicach?

Do punktu najlepiej dotrzeć z parkingu znajdującego się przy pałacu, którego początki sięgają XVII wieku. Na szczyt Maślanej Góry (Butterberg) wiedzie historyczna droga wykonana z wydobywanej w tutejszym kamieniołomie skały. Na końcu ścieżki znajduje się kościół – przepiękny neogotycki obiekt wybudowany w 1867 r. jako kaplica grobowa, z inicjatywy hrabiny Karoliny von Wimmersberg z domu von Mettich i Mohr. Zgromadzono w nim epitafia z XVI i XVII w., ponownie polichromowane w XIX w.

Tuż za kościołem znajduje się krawędź wyrobiska. Kamieniołom jest duży, trzypoziomowy. Trzeba tylko znaleźć bezpieczne zejście. Należy pamiętać, że kamieniołomy to miejsca w których należy zachować szczególną ostrożność. Zejścia najlepiej poszukać kilkadziesiąt metrów na północ od kościoła podążając wzdłuż krawędzi wyrobiska. Wchodząc do wyrobiska w oczy rzuca się nam ciemna, prawie czarna skała. W szkole taką skałę nazywaliśmy bazaltem, lecz w tym przypadku nie do końca jest to prawda. Badania mineralogiczne dowodzą, że jest to nefelinit, dawniej określany jako bazalt nefelinowy. Nefelinit jest wylewną skałą magmową zawierająca głównie augit (minerał z grupy piroksenów), nefelin (od którego skała bierze swą nazwę) i oliwin. Chemicznie jest spokrewniony z bazaltem, od którego różni się mniejszą zawartością krzemionki. Jednak skał tych nie da się odróżnić gołym okiem, stąd często popularnie wszystkie ciemne wylewne skały magmowe określane są mianem bazaltów. Wystąpień bazaltów na Dolnym Śląsku jest wiele (ponad 300), choć typowe bazalty stanowią wśród nich niewielki procent. Skały te powstawały w erze kenozoicznej czyli w skali dziejów Ziemi stosunkowo niedawno, w czasie najmłodszego epizodu wulkanicznego, który dotknął znaczną część Europy. Najstarsze z nich mają 79 mln lat (najstarsze na terenie Polski - ponad 50 mln lat), zaś na terenie Czech ostatnie wulkany wybuchały jeszcze 170 tys. lat temu. Wulkanizm kenozoiczny był niczym innym, jak tylko skutkiem wypiętrzania się Alp i Karpat, czyli orogenezy alpejskiej. Rozwinął się wówczas w Europie system ryftów o rozciągłości 1100 km, którego jednym z elementów jest tzw. ryft Egeru (czeska nazwa: ryft Ohře), Wypiętrzanie gór, które było następstwem zderzenia kontynentu afrykańskiego z europejskim powodowało na przedpolu powstanie sił rozciągających związanych z wznoszącą się rozgrzaną materią płaszcza ziemskiego. W rezultacie doszło do ścienienia skorupy kontynentalnej i powstania głębokich rozłamów umożliwiających migrację magm bazaltowych ku powierzchni.

Skała występująca w tym kamieniołomie jest trudna do obserwacji dla oka nieuzbrojonego w mikroskop petrograficzny albowiem stanowi jednolitą ciemną masę. Można jednak natrafić na fragmenty z widocznymi gołym okiem kryształami – są to tzw. fenokryształy. Fenokryształy to minerały, które wykrystalizowały nieco wcześniej, jeszcze w komorze magmowej. Zaobserwować częściej można kryształy o rozmiarach ok. 1 mm, barwie czarnej i zarysie zbliżonym do kwadratu lub prostokąta – to augit. Sporadycznie spotykane są równie małe kryształy barwy jasnozielonej – oliwiny. Ulegają one jednak szybko wietrzeniu w warunkach powierzchniowych lub przypowierzchniowych zmieniając się w żółto-brązowy proszek. Natomiast jednolite tło skalne krystalizowało już po wylaniu się magmy na powierzchnię – stygnięcie było szybkie, więc minerały nie miały czasu żeby urosnąć. W niektórych fragmentach skał można zauważyć niewielkie pustki, zwane wezyklami. Mają one dwojaką genezę – część z nich to pustki po gazach zawartych w lawie, zaś część to puste miejsca po zwietrzałym oliwinie. Wiek występującej tu skały, a więc okres działalności wulkanu określono na około 27 mln lat.

Tyle o samej skale. Przyjrzyjmy się ciekawym strukturom, które są często spotykane w takich miejscach jak nieczynne kamieniołomy bazaltu. Kto widział na zdjęciu (a może na własne oczy) Groblę Olbrzyma w Irlandii Północnej, ten wie o czym mowa. Słupy bazaltowe ułożone jeden przy drugim są w świecie przyrody zjawiskiem powszechnym. Stanowią dowód na to, że lawa była płynna a następnie ulegała stygnięciu. Ochładzając się, skała ulega skurczeniu i tworzyły się spękania prostopadłe do powierzchni stygnięcia. Spękania te tworzą siatkę o wielobocznym (pięcio-, sześcio-, czasem nieregularnym) zarysie. Za to w przekroju wyglądają jak słupy bądź kolumny. Największe z obserwowanych tu słupów bazaltowych osiągają kilka metrów wysokości. Dodatkowo, w kamieniołomie w Żelowicach obserwujemy system spękań równoległych do powierzchni terenu. Dzięki temu skała rozpada się z na bloki, które z czasem, z powodu wietrzenia, ulegają zaokrągleniu. Ponad bazaltami obserwujemy poziom gliny zwietrzelinowej, na której zaczyna rozwijać się gleba. Taki pełny profil możemy zobaczyć w odsłonięciu w ścianie tuż przy północno-wschodnim krańcu kościoła.

Ciekawostką tego miejsca jest fakt, że w dniu 27 sierpnia 1790 roku zatrzymał się tu Johann Wolfgang von Goethe, niemiecki poeta, dramaturg, prozaik, a także polityk i naukowiec przełomu XVIII i XIX wieku, Będąc gościem ówczesnego zarządcy Wilhelma Rutharda zapoznał się on z eksploatacją skały wydobywanej w tutejszym kamieniołomie. Jego wizyta związana była w wyprawą do Hrabstwa Kłodzkiego, której celem było poznanie praktyk górniczych oraz zbieranie minerałów, których był wielkim miłośnikiem.

Aby zalogować znalezienie musisz odwiedzić miejsce i odpowiedzieć na pytania (będzie potrzebna miarka/linijka):

1. Podaj nazwę skały, z której zbudowana jest historyczna droga prowadząca z zamku do kościoła w Żelowicach. Jaka jest szerokość tej drogi?
2. Dlaczego w skale znajdującej się w tutejszym kamieniołomie większość minerałów nie jest widoczna gołym okiem?
3. Z jakim ważnym wydarzeniem geologicznym związane są zjawiska wulkaniczne, które można zobaczyć w Żelowicach?
4. Jakiej szerokości są bazaltowe kolumny, występujące w ścianie kamieniołomu od strony kościoła?
5. Opcjonalnie: Do swojego logu dołączyć fotografie siebie albo swojego GPS.

Odpowiedzi proszę wysyłać na adres mailowy dostępny przez profil. Logować można po wysłaniu odpowiedzi nie czekając na odpowiedź z naszej strony. Logi bez przesłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni!

[EN]

Volcanoes of Lower Silesia do not want to explode. That is quite kindly of them, but lovers of volcanoes may be disappointed. These volcanoes have been inactive for millions of years - the latter ones were still active around 5 million years ago. Today it is hard to find the remains of volcanic cones on the area of the Sudetic Foreland. The only one, which has survived to this day in nice condition, is located in Targowica near Ciepłowody. However, there is an open quarry and it is difficult to look at the cone closely. But wait.... the volcano is not just a cone and that what fills it. Streams of lava flowing down the slopes and a thick cover of dust and ashes create a true picture of the volcano. In many cases, after millions of years, lava flows and dust covers are the only evidence of its presence. Right here, in Żelowice, you can see exactly the real lava flow. Actually, it is an open question whether we are dealing with a lava flow, or the lava which congealed inside the chimney of a volcano. Unfortunately, quarry is quite old and overgrown with vegetation, so it is difficult to solve this problem. In the quarry nearby Kowalskie we have a clear example of lava flow, so maybe, by analogy, we should also look for it at Żelowice?

The best way from the parking to the point is a path located next to the palace, which dates back to the seventeenth century. At the peak of Maślana Mountain (Butterberg) goes the historic path, made from local rocks. At the end of the path there is a church - a beautiful, neo-Gothic building. It was built in 1867 as a burial chapel, on the initiative of Countess Carolina von Wimmersberg of the house von Mettich and Mohr. There were gathered the epitaphs from the 16^th and 17^th century.

There is the edge of the excavation just behind the church. The quarry is large, three leveled. Please be careful – quarries can be dangerous! You should look for the best path a few dozen meters north from the church, going along the edge of the open pit. Going into the pit, we can see a dark, almost black rock. At school all of us called it just ‘basalt’, but in this case it is not entirely true. Mineralogical studies show that it is the nephelinite, formerly known as basalt syenite. Nephelinite is an effusive, magmatic rock, consisting mostly of augite (pyroxene mineral group), nepheline (from which the rock takes its name) and peridot. It is chemically related to basalt, from which it differs in lower content of silica. However, these rocks cannot be distinguished with a naked eye, so often all the dark, extrusive, igneous rocks are called basalts. We have many occurrences of basalts in Lower Silesia district (over 300), but typical basalts represent a small percentage of them. These rocks were formed in the Cenozoic. The oldest of them are 79 million years old (the oldest on the territory of Poland - more than 50 million years), while in the Czech Republic last volcanoes erupted even 170 thousand years ago. Cenozoic volcanism was nothing else but the result of the uplift of the Alps and the Carpathian Mountains, so the Alpine orogenesis.

Rock occurring in the quarry is difficult to observe without a petrographic microscope, because it looks like a uniform, dark mass. However, you can find the fragments with the crystals visible with a naked eye – they are called ‘phenocrysts’. Phenocrysts are minerals that crystallized a little earlier, in the magma chamber. Crystals of a size approximately 1 mm, a black in colour and a square or rectangular in shape, represent augite. Olivine is less common and forms small, light green crystals. By the contrast, uniform rock background crystallized after the effusing of magma to the surface - cooling process was quick, so the minerals had no time to grow. In some parts of the rocks small voids can be seen – geologists called them ‘vesicles’. They have a dual origin - some of them are voids from the gases contained in the lava, and part of them are just empty spaces after the weathered olivine. Age of rocks occurring there (and thus the period of activity of the volcano) was determined to be about 27 million years.

Now let's have a look at an interesting structures, which are often found in places such as abandoned basalt quarries. Who saw the Giant's Causeway in Northern Ireland, knows what we are talking about. Basalt columns stacked one upon the other are widespread in the natural environment. They provide an evidence that the lava was initially fluid and then it cooled down. During the cooling, the rock shrank and cracked, forming fractures perpendicular to the cooling surface. These fractures form a grid with polygonal (five, six, sometimes irregular) outline, which in the cross section look like pillars or columns. The largest of the observed here basalt pillars reach several meters in height. Additionally, in a quarry in Żelowice we can observe the system of fractures parallel to the ground surface. As a result of these fractures, the rock breaks up into blocks which (due to weathering processes) are getting rounded.

The interesting fact connected to this place is that on 27 August 1790 Johann Wolfgang von Goethe stopped here – the German poet, novelist and scientist of the late 18^th and early 19^th century. As a guest of the quarry administrator William Ruthard he had an opportunity to see the exploitation process in the local quarry. His visit was related to the trip to the Kłodzko County, which aim was to learn the mining practices and to collect minerals, of which he was a great lover.

If you want to log to this cache you need to find this place and answer the questions (a measuring tap/a ruler will be needed):

1. What is the name of the rock, of which the historical road from the castle to the church in Żelowice is built? What is the width of the road?
2. Why in the basalt from local quarry the majority of minerals is not visible by a naked eye?
3. What important geological event is related to volcanic phenomenon, which we can see in Żelowice?
4. What width are the basalt columns that appear in the quarry on the wall of the church side?
5. Optional: Join photos of yourself during looking for the place or your GPS.

The answers should be sent to the email address available through the profile. You can log on after sending the answers, without waiting for the response from our side. Logs without sent answers will be deleted within 14 days!