Historia Trzebini
Najstarsze znaleziska archeologiczne z okolic Trzebini potwierdzają istnienie osadnictwa na tym terenie w starszej epoce kamiennej, czyli ok. 12 – 8 tys. lat p.n.e. Początki Trzebini i okolicznych miejscowości sięgają czasów średniowiecza. Nazwa miejscowości pochodzi od czasownika „trzebić”, co znaczyło trzebienie, wyrąb lasu w celu pozyskania terenów pod uprawę.
Pierwszym dokumentem wymieniającym Trzebinię jest orzeczenie Władysława Łokietka z 1319 roku przyznające klasztorowi w Tyńcu zamek Golesz. Już w 1326 roku istniała tu parafia, o czym informują wykazy świętopietrza.
Miejscowość była własnością królewską, około połowy XIV wieku nabył ją Dziersław Karwacjan. Znaczną część terenu dzisiejszej Trzebini stanowiły obszary dworskie, funkcjonujące w oparciu o gospodarkę folwarczną. Przełomu XIII i XIV w. sięgają tradycje wydobywania galmanu na terenach należących obecnie do gminy Trzebinia. Z 1411r. pochodzi wzmianka o sztolni odwadniającej – pierwszej na terenie złóż śląsko – krakowskich. W okresie między XIV a XVI w. Trzebinia miała wielu właścicieli, głównie krakowskich mieszczan trudniących się eksploatacją rud.
W 1415 roku nowy właściciel - Mikołaj Klaus Kesinger - uzyskał od króla Władysława Jagiełły dokument zezwalający na lokowanie osady górniczej na prawie magdeburskim. W rękach Kesingerów Trzebinia pozostawała przez cały wiek XV, wtedy też rozwinęła się jako znaczący ośrodek górniczy. Działało tu w sumie co najmniej 9 kopalń rud ołowiu, w użyciu była nawet oddzielna miara kruszcu – cetnar trzebiński. W latach 1415-1524 działał tu urząd żupniczy z własną władzą administracyjną, sądową i skarbową.
W 1584r. Trzebinię zakupił Jerzy Szylkra, który przyjął herb Abdank i nazwisko Trzebiński. W rękach tego rodu Trzebinia pozostawała do początku XIX w. Ostatnimi właścicielami Trzebini byli Zieleniewscy z Borysławia, którzy nabyli ją w 1920 roku.
W 1795 roku w konsekwencji III rozbioru Polski Trzebinia znalazła się pod panowaniem austriackim. Po 1809 roku weszła w skład Księstwa Warszawskiego, następnie Rzeczpospolitej Krakowskiej, a po jej likwidacji znów wróciła pod panowanie austriackie aż do odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku.
Dnia 6 września 1817r. decyzją Senatu Wolnego Miasta Krakowa Trzebinia otrzymała prawa miejskie. Od 1918 r. Trzebinia znajduje się sieci administracyjnej ustanowionej przez Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie. W 1926 r. osobne dotąd gminy Trzebinia-miasto i Trzebinia-wieś połączyły się, uzyskując status gminy wiejskiej, natomiast w 1933r. Trzebinia stała się miastem i otrzymała ustrój miejski.
Na przełomie XIX i XX w. w Trzebini rozwijał się przemysł wydobywczy, na dużą skalę rozpoczęto wydobycie węgla kamiennego oraz powstało wiele nowych zakładów przemysłowych m.in. huta cynku i szkła. Dynamiczny rozwój przemysłu przerwał wybuch II wojny światowej.
We wrześniu 1939r. Trzebinia znalazła się w pasie działań X i XIV armii niemieckiej ze składu Heeresgruppe Süd. Ze strony polskiej terenu broniła armia „Kraków”. Po klęsce wrześniowej gmina została włączona do Rzeszy, a przez jej teren przebiegała granica z Generalną Gubernią (przez Ostrężnicę, Dulową, Grojec i Okleśną). W sierpniu 1944r. okupanci założyli przy rafinerii ropy naftowej podobóz obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu – Arbeitslager Trzebinia. Większość więźniów stanowili Węgrzy i Polacy narodowości żydowskiej, ogółem ok. 800 osób. Podobóz zlikwidowano 17-18 stycznia 1945r., na kilka dni przed wyzwoleniem Trzebini. Żydzi z terenu Trzebini, którzy przetrwali rozstrzelania prowadzone od początku okupacji, zostali skierowani do utworzonego w listopadzie 1941r. getta w Chrzanowie, a 18 lutego 1943r. wszystkich jego mieszkańców wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.
23 stycznia 1945r. Trzebinia została wyzwolona przez żołnierzy 59 armii I Frontu Ukraińskiego. Po zakończeniu wojny miasto dwukrotnie zmieniało swoją przynależność administracyjną. W wyniku ostatniej reformy administracyjnej Trzebinia powróciła do tradycyjnych związków z Krakowem, stając się częścią województwa małopolskiego.
W wieku XVII Trzebinia wkraczała w nową fazę rozwoju demograficznego, gospodarczego i przestrzennego, głównie dzięki napływowi ludności żydowskiej. Polityka właścicieli - rodziny Trzebińskich - zmierzająca do uczynienia z Trzebini ważnego ośrodka handlu, spowodowała konieczność utworzenia nowego centrum osadniczego.
Przy trakcie krakowskim, ale nieco na południe od dworu i kościoła parafialnego wytyczono ok. roku 1731 kwadratowy Rynek o boku długości ok. 72 m. Przy nim stanęły nowe domy, karczmy, waga, magazyny na kruszec, kuźnia, warsztat bednarski, no i oczywiście ratusz, wzmiankowany po raz pierwszy w r. 1792.
Na przełomie XVII i XVIII w. oraz do lat dwudziestych XIX w. w Trzebini i okolicznych wioskach przeważała zabudowa drewniana. Miasteczko Trzebinia usytuowane było w środku dóbr trzebińskich.
Jednym z niewielu murowanych budynków był gmach szkoły (Rynek nr 1), wzniesiony około r. 1840 (początek budowy r. 1838). Urząd miejski, poczta, Urząd akcyzowy oraz komisariat policji działały w prywatnym domu nr 3 w Rynku. Według księgi hipotecznej z lat 1823 - 1826 w Trzebini mieście były wówczas 42 domy (w tym 8 murowanych). Właścicielami wszystkich murowanych domów prywatnych byli Żydzi. Już wtedy funkcjonowały w miasteczku cztery gorzelnie, jeden browar, dwie karczmy i jedna rzeźnia.
W środku trzebińskiego Rynku znajdował się murowany, parterowy budynek sukiennic z ciekawą neogotycka attyką i dwoma gmerkami w kształcie chorągiewek kutymi z żelaza, umieszczonymi po obu stronach budynku, zawierającymi datę 1716. W sukiennicach mieściło się dziewięć lokali sklepowych. Pierwotnie była to stacja dyliżansów na drodze wrocławskiej i być może „siedziba wagi trzebińskiej”, związanej z dystrybucją galmanu.
Rynek trzebiński wybrukowany był nieregularnymi głazami z piaskowca i kamienia wapiennego. Do miasteczka prowadziły dwa mosty; jeden od strony wschodniej na trakcie krakowskim, drugi od strony zachodniej na drodze do Górki. Od strony południowej do Rynku dochodził wysoki las mieszany.
Wskutek upadku handlu w Chrzanowie od drugiej połowy XVIII wieku jarmarki i targi w Trzebini zyskały dużą popularność (miejscowość w 1731 roku otrzymała od Augusta II przywilej organizowania jarmarków). Funkcje handlową miały tez odpusty, gdyż łączyły się z jarmarkami. W XIX w. w dniu uroczystości św. Stanisława odbywał się na Rynku trzebińskim spęd owiec i baranów. Owce pędzono na jarmark nawet z Podhala. Jarmarki te organizowano aż do pierwszej wojny światowej. W okresie działań wojennych austriackie władze wojskowe rekwirowały zwierzęta hodowlane, więc jarmarki nie mogły się odbywać.
Pod koniec XVIII w. Trzebinia posiadała 59 domów, a jej zabudowa musiała, przynajmniej na Rynku, prezentować się okazale, skoro była nasza osada nazywana wówczas „miasteczkiem”, w styczniu 1811 r. zaś właśnie w Trzebini zebrał się sąd pokoju powiatu krzeszowickiego.
Budynki miejskie drewniane kryte były gontami lub słomą. W Trzebini wsi w r. 1826 było jedynie 27 domów. W Trzebini mieście do lat dwudziestych XX w. istniały jeszcze budynki drewniane. Przy ulicy Narutowicza, gdzie obecnie stoi budynek dwupiętrowy oznaczony numerem 13, znajdował się w XIX w. długi budynek drewniany z podcieniami (mieścił się w nim magiel ręczny). Podobny budynek stał na rogu ulic Krakowskiej i Fabrycznej (Fabryczna nr I). Inny budynek drewniany z podcieniami znajdował się przy Rynku na parceli nr II. Dom z podcieniami i wysokimi chińskimi schodkami (dziś ul. Piłsudskiego nr 3) pełnił funkcje zajazdu. Większa karczma, zbudowana z kamienia wapiennego, mieściła się przed budynkiem młyna w Rynku. W budynku tym mieścił się hotel, prowadzony przez rodzinę Kaufrów. Na ulicy Niecałej, na placu dziś niezabudowanym, stał ogromny budynek drewniany, mieszczący piekarnię i dwa sklepy. Obiekt ten spłonął w r. 1909. Przy Rynku trzebińskim powstały budynki murowane, na przykład w r. 1892 domy Stanerów i Grossów; do r. 1918 w centrum Trzebini przeważała już zabudowa murowana, głównie parterowa.
Rozwój budownictwa na początku XX wieku w istotnym stopniu ograniczały z jednej strony niedostatek terenów budowlanych, a z drugiej strony brak środków finansowych. W r. 1928 mieszkańcy Trzebini wybudowali 18 domów z 28 mieszkaniami i 57 izbami. Przeciętny koszt 1 m2 wyniósł 75,08 zł, a jednej izby 2000 zł. w sytuacji, gdy w r. 1927 średnia pensja brutto w górnictwie wynosiła 6,37 zł na dniówkę, oznaczało to, że koszt budowy jednej izby oscylował wokół rocznej pensji pracownika górnictwa w Zagłębiu Krakowskim.
Żywiołowe przemiany Trzebini i najbliższego regionu doprowadziły do niemal całkowitego już zaniku zabytków tradycyjnej architektury mieszczańskiej i wiejskiej. Jeszcze przed pierwsza wojną światową w Trzebini znajdowało się wiele domów drewnianych, głównie z XIX w., kontynuujących typy i formy rozpowszechnione niegdyś na całym obszarze Małopolski. W dobie uprzemysłowienia wiele cech przyjmowano z pogranicza śląskiego.
Trzebinia do czasu przeprowadzenia kolei żelaznej w 1847r. była małym ośrodkiem górniczym i handlowym w Okręgu Wolnego Miasta Krakowa, a później w Wielkim Księstwie Krakowskim. Uruchomienie linii kolejowej poważnie przyspieszyło procesy urbanizacyjne. Trzebinia stała się centrum nowego ośrodka przemysłowego, który zaczynał się rozrastać i kierować z krawędzi wyżynnej w nieckę chrzanowsko - dulowską, czyli w stronę dworca i toru kolejowego.
Uroczyste otwarcie kolei odbyło się 13 października 1847r. Otwarcia linii dokonał biskup krakowski Ludwik Łętowski, po czym ”pierwszy parowiec krakowski ze znacznym ciągiem wagonów pojazdowych i transportowych z uderzeniem godziny wpół do pierwszej wyruszył szczęśliwie do Prus. „Gazeta Krakowska” opublikowała pierwszy rozkład jazdy dwóch kursujących wówczas pociągów.
W 1847 r. ukończono również krakowski dworzec w stylu neogotyckim. Był to wówczas jeden z najwspanialszych dworców europejskich.
Na początku XX wieku obok budowli przemysłowych powstały przy dworcu i ulicy Kolejowej w Trzebini budynki, służące celom handlowym. W tak zwanym „rejonie ogniowym” linii Trzebinia - Skawce za specjalnym pozwoleniem dyrekcji kolei w Krakowie 5 listopada 1904 r. otwarto hotel Juliusza Herlingera, a w pobliżu powstał hotel Landaua. W centrum miasta restaurację z hotelem miał ostatni - przed połączeniem obu jednostek administracyjnych – burmistrz Salomon Izrael Mandelbaum.
Trzebinia była też stacją węzłową w ruchu pasażerskim. 24 czerwca 1885 r. jechał z żoną przez Trzebinię i Wiedeń do Reichenhallu Henryk Sienkiewicz. 14 listopada 1888r. rankiem pisarz ten był oczekiwany na stacji w Trzebini przez znajomych, gdy powracał do domu z polowania na Morawach. W r. 1908,mieszkając w pobliskiej Rudawie, kilkakrotnie oczekiwał na pociąg w Trzebini. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku przejeżdżał przez Trzebinię młody Karol Szymanowski. Na stacji w Trzebini bywał też święty o. Rafał Kalinowski, który w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku często podróżował z Czernej do Wadowic.
Najstarsza droga w Trzebini prowadzi z Olkusza przez Płoki i Myślachowice do Chrzanowa.
CIEKAWOSTKI Z HISTORII TRZEBINI
Pierwsza poczta w Trzebini to stacja konnej poczty króla Zygmunta Augusta, mieszcząca się w sukiennicach na Rynku
Pierwsze wzmianki o podlegającej kahałowi w Olkuszu gminie żydowskiej na terenie Trzebini zanotowano w 1745r. - samodzielność uzyskała w 1815r.
W 1880r. założono w Trzebini Ogniową Straż Pożarną, która od 1904r. miała własną remizę obok rzeźni miejskiej
Do 1895r. w Trzebini nie było lekarza – pierwszym był dr Wacław Skórkowski, zamieszkały w domu obok apteki pod Gwiazdą przy ul. Narutowicza (zbudowanej w 1899r.)
6 czerwca 1895r. założono w Trzebini zakład przetwórstwa ropy naftowej - Rafinerię
W 1901r. przybyli do Trzebini O.O. Salwatorianie
W 1904r. w Sierszy założono Towarzystwo „Sokół” - w Trzebini Towarzystwo powstało w 1907r., natomiast budynek "Sokoła" przy ul. Kościuszki zbudowano w roku 1912
W 1910r. uruchomiono elektrownię w Sierszy
w 1911r. założono Cementownię "Górka"
Na cmentarzu w Trzebini znajduje się zbiorowa mogiła 41 żołnierzy austriackich różnych narodowości, zmarłych w 1914r., którzy brali udział w walkach z Rosjanami podczas I wojny światowej.
W 1924r. w Trzebini założono hufiec harcerski, który w latach międzywojennych prowadził m.in. drużynę żeglarską i szybowcową
W 1945r. założono w Trzebini pierwszą szkołę średnią – Liceum Ogólnokształcące w Trzebini – Sierszy
1948r. założono Miejską Bibliotekę Publiczną