HISTORIA
Pierwsze wzmianki o istnieniu dworu w Zbylitowskiej Górze pochodzą z XVI wieku. Wieś należała wówczas do rodu Zbylitowskich herbu Strzemię i nazywała się Górą Zbylitowskich. Najbardziej znanym przedstawicielem tej rodziny w drugiej połowie XVI wieku był poeta Andrzej Zbylitowski, dworzanin Stefana Batorego, a następnie Zygmunta II Wazy, na którego dworze pełnił funkcję nadwornego stolnika. W swoich utworach (m.in. "Wieśniak" i "Żywot szlachcica na wsi"), kontynuował tradycję poezji ziemiańskiej, opiewał uroki życia wiejskiego i piękno okolicy. W XVII wieku we wsi istniał zbór ariański, w którym miał gościć podobno ideolog i teolog ruchu, Faustyn Socyn. Po wygaśnięciu rodu Zbylitowskich w wieku XVII, wieś przechodziła kolejno w ręce Kotowskich, Krzeszów, Dębińskich, później Moszczeńskich herbu Leliwa. Przed 1803 rokiem majątek należał do Konstantego Moszczeńskiego i jego żony Ludwiki z Michałowskich, a w roku 1807 właścicielem tabularnym był Franciszek Moszczeński. W skład majątku wchodziły wówczas: Zbylitowska Góra, Sieciechowice i część Zgłobic. Ostatnim z rodu Moszczeńskich, Ludwig, zmarł w 1863 roku, a dobra po nim odziedziczyła córka Maria, która wyszła za mąż za litewskiego szlachcica Stanisława Żabę herbu Kościesza. Ostatnim dziedzicem Zbylitowskiej Góry był inż. Franciszek Kościesza Żaba, wnuk Stanisława po synu Romanie i Annie z Oczosalskich.
Folwark w Zbylitowskiej Górze liczył w okresie międzywojennym około 250 ha. Zatrudniał stałych robotników rolnych, którzy wraz z rodzinami stanowili ok. 10% mieszkańców wsi. Franciszek Żaba, absolwent Wydziału Rolnego Uniwersytetu Jagiellońskiego, po ukończeniu studiów gospodarował w rodzinnym majątku, który w 1940 roku stał się jego własnością. Jednocześnie wiosną 1939 roku objął posadę administratora gospodarstwa rolnego w przy Zakładach Azotowych Mościcach. Podczas okupacji był oficerem AK, komendantem placówki w Mościcach. Po nacjonalizacji majątku w Zbylitowskiej Górze przeniósł się wraz z rodziną do Krakowa i objął posadę administratora (później dyrektora) Stacji Hodowli Buraka Cukrowego w Górce Narodowej. W 1960 roku otrzymał propozycję pracy w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Krakowie. W IHAR prowadził hodowlą żyta tetraploidalnego. Równocześnie rozpoczął pracę dydaktyczną na Akademii Rolniczej, wykładając łowiectwo na wydziale zootechnicznym. W latach 60. i 70. przebywał w Brazylii na zaproszenie swego przyjaciela i dawnego sąsiada z Gumnisk - księcia Romana Sanguszki, osiadłego w Sao Paulo. Zmarł w Krakowie 11 lutego 1982 roku.
Dwór w Zbylitowskiej Górze (z archiwum rodzinnego Anny Branny)
Tymczasem, na mocy dekretu PKWN, dwór w Zbylitowskiej Górze wraz z parkiem przeszedł na rzecz skarbu państwa. W 1948 roku obiekt przejęły władze oświatowe w Tarnowie, organizując w nim Państwowy Dom Dziecka dla dzieci - sierot wojennych. W 1973 w miejsce PDD otwarto Państwowy Zakład Wychowawczy dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Od 1985 roku zmieniono nazwę na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
ARCHITEKTURA
Na zespół rezydencjonalny w Zbylitowskiej Górze składa się budynek dworski, oranżeria, oficyna i park. Istniejący obecnie budynek dworu został wybudowany przez Franciszka Moszczeńskiego, po roku 1830, kiedy spłonął stary drewniany dwór. Za projektanta nowego dworu w stylu klasycystycznym, oranżerii i oficyny uznaje się Piotra Aignera (1746-1841).
Źródło: Archiwum WUOZ w Tarnowie
Dwór został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, murowany, parterowy, podpiwniczony. Od frontu posiada wgłębny portyk wsparty na sześciu słupach, zwieńczony trójkątnym przełamanym naczółkiem, na którym widnieją wykonane w tynku kartusze z herbami Nałęcz i Szreniawa, wkomponowane w dekoracyjne profilowane ramy o charakterze geometrycznym. Elewacje regularne, o dużych, prostokątnych otworach okiennych (w osiach skrajnych zblokowanych w okna podwójne), ujęte w bogato opracowane plastycznie obramienia w formie listew tworzących w nadprożach okiennych uszakowate zwieńczenia. Elewacje zwieńczone bogato ukształtowanym gzymsem koronującym w formie belkowania wspartego na ozdobnie profilowanych konsolkach. Elewacja północna trzyczęściowa, z umieszczonym centralnie, występującym przez lico ściany portykiem, wspartym na czterech masywnych, ustawionych skośnie słupach i zwieńczonym ciężkim naczółkiem o przełamanych narożach. Całość nakryta dachem czterospadowym pobitym blachą.
Wnętrza w układzie dwutraktowym z korytarzem rozdzielającym trakty. Wewnątrz, w kilku pomieszczeniach zachowane skromne dekoracje sztukatorskie stropów.
W części północno-zachodniej założenia usytuowana dawna oranżeria z pierwszej połowy XIX wieku, częściowo przebudowana w połowie XX wieku. Jest to budowla murowana, założona na planie prostokątnym, parterowa. Przy elewacji północnej i części wschodniej usytuowano podcień wspartym na masywnych filarach. Elewacje o skromnym detalu architektonicznym, ograniczonym do szerokich profilowanych gzymsów koronujących i profilowań w zwieńczeniu filarów.
Po stronie wschodniej dworu usytuowana dawna oficyna (niegdyś mieszcząca kuchnię i mieszkania dla służby) z drugiej połowy XIX wieku, przekształcona w początku XX wieku i po II wojnie światowej. Budynek parterowy, prostokątny, z charakterystycznym gankiem kolumnowym przy elewacji zachodniej. Rozbudowana w latach 80. XX wieku o nowe skrzydło przy elewacji południowej.
Budynek dworskiej stajni i wozowni z końca XIX wieku pełni obecnie swoją dawną funkcję.
Całość założenia otacza park o charakterze krajobrazowym, powstały z wcześniejszego założenia angielskiego z przełomu XVIII i XIX wieku. Główna oś widokowa przebiegała na linii północ-południe w kierunku elewacji frontowej. Przed frontem pierwotnie usytuowany owalny podjazd, z rozbiegającymi się na boki alejkami, ujmującymi szeroki trawnik, otoczony szpalerem drzew i krzewów. W parku zachowanych kilka egzemplarzy starych drzew, wśród pozostałych większość z początku XX wieku.
STAN OBECNY
Obecnie w dworze mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
informacje za [DworyMałopolski]