Fragment piaskowca z hieroglifami z Karpat fliszowych (góra Łopień).
[PL]
Piaskowce i flisz:
W architekturze Krakowa od wielu wieków wykorzystywany był kamień pozyskiwany w jego okolicach. Najczęściej spotykane są różne odmiany skał węglanowych (wapienie, dolomity), występujące w samym Krakowie jak i na północ od niego, ale można spotkać także inne skały. Najczęściej skały te użyte jako budulec zostały starannie obrobione i nierzadko oszlifowane, ukazując wewnętrzną strukturę. Czasem jednak naturalna powierzchnia skały była na tyle ciekawa, że pozostawiono ją w nie zmienionym stanie, a nawet wyeksponowano w widocznym miejscu. Do takich skał należy karpacki piaskowiec, który często ujawnia na swojej powierzchni struktury zwane hieroglifami. Wbrew nazwie, nie mają one nic wspólnego ze starożytnym pismem egipskim. Jednak i z nich możemy odczytać wiele bardzo starych historii, jeśli tylko poznamy mechanizm ich powstawania.
Piaskowce karpackie powstawały w okresach kredy oraz paleogenu (a więc kilkadziesiąt milionów lat temu) na dnie głębokiego morza. Pod wodą, na stokach kontynentalnych, materiał skalny, podobnie jak na powierzchni, podlegał ruchom masowym. Przemieszczał się w dół stoku w skutek podmorskich osuwisk, a także niesiony był przez tzw. prądy zawiesinowe. Takie prądy zawiesinowe, czyli podmorskie prądy wodne gęste od znajdującego się w nich materiału skalnego, poruszały się w dół stoku wskutek grawitacji, nawet przy bardzo niewielkim nachyleniu dna morskiego. W miarę, jak prędkość tych prądów lub osuwisk malała, osadzał się na dnie morskim materiał skalny. W pierwszej kolejności osiadały największe ziarna, a więc żwiry. Później osadzały się piaski a na końcu, na samej górze tego osadu - najdrobniejsze iły. Później osady te ulegały cementacji i tworzą dziś tzw. flisz, czyli leżące kolejno na sobie zlepieńce, piaskowce i łupki ilaste.
Hieroglify:
Zalegające na dnie morskim iły znajdowały się pod wpływem prądów morskich, odciskały się w nich wleczone przez wodę przedmioty, zapadały się w miejscach, gdzie leżały na mniej gęstym materiale, wreszcie żerowały na nich organizmy morskie, zostawiając ślady swej bytności. Po jakimś czasie woda przynosiła nowy materiał skalny w postaci prądu zawiesinowego, który osadzał - jak pamiętamy - w pierwszej kolejności największe okruchy. Najcięższe żwiry, osiadając, deformowały struktury znajdujące się na powierzchni iłów, jednak z racji swojego ciężaru były one przemieszczane tylko przez najsilniejsze prądy i transportowane na niewielką odległość. Znacznie częściej więc na dnie osiadał piasek, ewentualnie piasek z domieszką drobnych żwirów. Niewielkie ziarna piasku, osiadając, wypełniały dokładnie wszystkie zagłębienia na ilastej powierzchni, a później, ulegając zestaleniu w piaskowcową skałę, stanowiły odlew tych struktur. Łupki ilaste są skałami mało odpornymi i bardzo kruchymi, toteż ulegają szybkiemu niszczeniu na powierzchni ziemi. Jednak piaskowce są o wiele bardziej odporne i na ich powierzchni pozostają bardzo wyraźnie widoczne odlewy zagłębień powstałych pierwotnie w iłach. Takie struktury nazywamy właśnie hieroglifami
Ze względu na genezę możemy wyróżnić dwa rodzaje hieroglifów: mechanoglify i bioglify.
Te pierwsze powstają w wyniku działalności prądów morskich i zapadania się iłów leżących na podłożu o mniejszej gęstości. W tej grupie najczęściej spotykamy hieroglify prądowe, będące odlewami wyżłobień i jamek wirowych powstałych w wyniku działania prądu morskiego. Układają się one w równoległe pasma nawiązujące do przepływu prądu morskiego. Na podstawie ich dokładniejszej analizy możemy nawet określić dokładny kierunek przepływu prądu morskiego. Na powierzchni iłów osadzały się fragmenty skorup organizmów, lub sporadycznie większe okruchy skalne. Opływająca je woda ulegała w tych miejscach zawirowaniom, tworząc niewielkie zagłębienie za leżącym na jej drodze przedmiotem. Wraz z biegiem wody zagłębienie to wypłycało się i rozszerzało, tworząc rodzaj klina skierowanego ostrym końcem przeciwnie do kierunku przepływu prądu morskiego. Struktury te dobrze widoczne są na zdjęciu poniżej:
Hieroglify prądowe i ślad żerowania organizmu morskiego. Fragment powierzchni piaskowca z cokołu Pałacu Sztuki w Krakowie.
Bioglify, czyli ślady żerowania organizmów morskich widoczne są w postaci podłużnych, krętych wałeczków na powierzchni piaskowca, układających się bezładnie, w różnych kierunkach. Przykład takiego śladu widoczny jest pośród hieroglifów prądowych na zdjęciu powyżej. Na podstawie wielkości i kształtu bioglifów można nawet określić podtyp, gromadę czy rodzaj taksonomiczny zwierząt, które były ich twórcami.
Wymienione powyżej przykłady hieroglifów możemy obserwować na powierzchni niektórych płyt piaskowca wmurowanych w cokół Pałacu Sztuki przy Placu Szczepańskim 4 w Krakowie. Szczególnie dobrze widoczne są tam hieroglify prądowe i bioglify. W śród tych ostatnich wyróżniają się ślady wieloszczetów w postaci długich i cienkich wałeczków, oraz skorupiaków, w postaci znacznie grubszych wałeczków.
EarthCache:
Aby zaliczyć znalezienie tego EarthCache, musisz udać się pod wskazane współrzędne i odpowiedzieć na zamieszone poniżej pytania, oraz przesłać je do mnie za pomocą formularza kontaktowego. Wpis o znalezieniu możesz umieścić zaraz po wysłaniu do mnie pytań - jeśli odpowiedzi będą błędne, skontaktuję się z Tobą.
Uwaga - niektóre z zadań wymagają dokonania bardzo dokładnych pomiarów dotyczących wymiarów niektórych form. Zabierz ze sobą zatem linijkę lub taśmę mierniczą z podziałką milimetrową. Jeśli tak się złożyło, że takowej nie posiadasz, albo zwyczajnie zapomniałeś, możesz odrysować te wymiary na kartce papieru i zmierzyć je później dokładnie w domu, lub wykonać zdjęcie z jakimś przedmiotem o znanych wymiarach (np. moneta, bateria, telefon) i na tej podstawie w domu również określić precyzyjnie długości.
Aby prawidłowo odpowiedzieć na pytania, musisz odnaleźć dwie, wybrane przeze mnie piaskowcowe powierzchnie, znajdujące się w mozaice piaskowcowych bloków cokołu Pałacu Sztuki. Znajdują się one po lewej i prawej stronie od skrajnie lewego zakratowanego okna znajdującego się w cokole budynku od strony Placu Szczepańskiego. Ich dokładne położenie przedstawia poniższa fotografia:
Lokalizacja powierzchni A i B potrzebnych do zaliczenia pytań EarthCache.
Gdyby się jednak tak złożyło, że przybyłeś na miejsce bez wcześniejszego zapoznania się z fotografią i nie masz możliwości jej wyświetlenia na miejscu, opiszę Ci, jak zlokalizować te powierzchnie piaskowców:
Powierzchnia A - stań na wprost ostatniego po lewej zakratowanego, niskiego okna. Obramowane jest ono trzema prostokątnymi, obrobionymi blokami piaskowca. Na lewo od miejsca, gdzie lewy, pionowy blok styka się z górnym, poziomym, na wysokości tej spoiny znajduje się mały, poziomy blok piaskowca. Kolejny na tej samej wysokości jest większy i ma kształt nieregularnego pięcioboku. Jest to powierzchnia A.
Powierzchnia B - przy tym samym oknie odnajdź spoinę prawego, pionowego bloku piaskowca i górnego, poziomego. Na tej samej wysokości po prawej stronie znajduje się zbliżony do ułożonego prostokąta blok, dalej na prawo dość regularny siedmiobok, a dalej na prawo od niego, trzeci z kolei od okna, nieregularny sześciobok przypominający klin skierowany ostrzem ku dołowi - jest to powierzchnia B.
Pytania:
Uwaga! Aby prawidłowo odpowiedzieć na pytania 1-4, wystarczy jedynie uważnie i ze zrozumieniem przeczytać opis tego EarthCache, a uzyskaną w ten sposób wiedzę wykorzystać podczas obserwacji powierzchni fragmentów tutejszych skał.
Pytania usunięte na czas dezaktywacji.
