polska wersja poniżej
Rapakivi - Stopy Finska v Českém Těšíně
Vlastní fotka
Na geologii je fascinující, že kámen dokáže proslavit místo v celosvětovém měřítku. V případě Těšína je to těšínít, ktery proslavil Těšín. Městečko Pyterlahti v jižním Finsku však proslavil pyterlit. Pyterlit je to specifická žula s velkými kulatými krystaly živce, kterou najdete na náměstí v Českém Těšíně. Pyterlit je také nazýván "red baltic", "Červeným baltským". Má jedinečnou, specifickou texturu zvanou rapakivi.
Animace vytvořená KI a vlastní tvorba.
Pyterlit
Pyterlit je druh žuly, tedy velkozrnné vyvřelé horniny. Vzniká pod povrchem Země. Skládá se především z draselného živce, křemene, plagioklasu a jemnější černé matrice sestávající z rohovců a krystalů biotitu. Textura pyterlitu se nazývá textura rapakivi. Je zcela specifický, ojedinělý, mezi žulami vzácný, svědčící o specifických podmínkách v magmatické komoře, kde vznikl.
Pyterlitová žula je známá zejména tím, že se v 19. století masivně těžila a sloužila ke stavbě Petrohradu. Největší stavba, která kdy byla vyrobena výhradně z jednoho bloku kamene, Alexandrovův sloup v Petrohradě, vážící 600 tun a vysoký téměř 50 metrů, byl vyroben z pyterlitu a pochází z lomu v Pyterlahti.
Zdroj: Vyacheslav Argenberg, Creative Commons 4.0.
Rapakivi
Než byly provedeny jakékoli geologické průzkumy, místní lidé v jižním Finsku si všimli výrazné, jedinečné struktury místních žulových hornin. Velké, kulaté, načervenalé krystaly obsažené v černé matrici mohly připomínat horninu obsaženou v bahně. „Rapa“ znamená bláto a „kivi“ znamená kámen. Díky folklóru víme, že název „rapakivi“ existuje v běžné finštině po staletí. První písemná zmínka pochází z roku 1694.
Textura rapakivi je poměrně vzácná. Navíc prstence plagioklasů, které obklopují kulaté krystaly draselného živce, jsou natolik unikátní a unikátní geologický útvar, že můžeme s velkou pravděpodobností říci, že desky na náměstí v Českém Těšíně pocházejí z jihu Finska.
Vlastní fotka a vlastní tvorba.
Kulatý tvar krystalů draselného živce a přítomnost plagioklasových plášťů svědčí o zcela specifických podmínkách v magmatické komoře, kde tyto horniny vznikly. V tomto případě máme co do činění s několika geologickými procesy, které nastaly při vzniku vyvřeliny a vzájemně se překrývaly. Pojďme se o těchto procesech dozvědět jeden po druhém.
Kulaté krystalové tvary
Vznik kulatých draselných živců byl dlouhou dobu záhadou, protože minerály rostou pouze s rovnými okraji. Při zvýšení teploty nebo snížení okolního tlaku ve (stoupajícím) magmatu však mohou opět ztratit své okraje. Poté se minerály na vnější straně začnou tavit, nejprve se kulatí, pak se zmenšují a zmenšují, až se nakonec úplně rozpustí. Pokud tavení trvá krátkou dobu, zůstanou kulaté.
K takovému tání v důsledku snížení tlaku dochází pouze v žulovém magmatu, které obsahuje velmi málo vody, fluoru a CO2.
Plagioklasový plášť
Stejně tak vznik kruhových plagioklasových schránek kolem kulatých krystalů draselného živce zůstával po velmi dlouhou dobu geologickou záhadou. Rapakivi magma umožňuje tvorbu plagioklasových prstenců pouze na konci krystalizačního procesu. Na vodu chudá roztavená žula má zásadně odlišný proces krystalizace než běžné žuly, jejichž magma obsahuje více vody.
Protože se křemen a alkalický živec při poklesu (zvýšení tlaku) v tavenině chudé na vodu znovu rozpouštějí, plagioklas není ovlivněn. V malých množstvích může neustále krystalizovat, ale většina zůstává rozpuštěna v tavenině. Teprve na samém konci se zvyšuje krystalizace plagioklasu. To je jediný důvod, proč jsou kroužky na vnější straně alkalického živce.
Pozdní krystalizace může dokonce vést k tomu, že se fragmenty krystalů oddělí od větších krystalů, které se dostanou do magmatu a také obdrží povlak plagioklasu. Na pyterlitových žulových deskách na náměstí v Českém Těšíně můžeme pozorovat i menší krystaly draselného živce se silnější kroužky plagioklasu.
Úkoly/Dotazy:
1. Najděte kulatý krystal draselného živce s pláštěm plagioklasu, položte k němu minci, vyfoťte ji a přidejte ji k logu.
2. Pozorně si prohlédněte desky vyrobené z pyterlitu. Jaký největší krystal draselného živce jste našli?
3. Odhadněte, kolik draselného živce tvoří pyterlit z trhu v Českém Těšíně? Kolik procent je černá matice?
4.Čím se vyznačuje pyterlit - granit rapakivi a jak vznikají kulaté krystaly draselného živce?
Zdroje:
https://www.visitfinland.com/en/product/c766617b-1533-4565-999a-3d938160cd93/pyterlahti-granite-quarry/
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-18861-9_6
THE WIBORG RAPAKIVI BA THOLITH AND ASSOCIATED ROCKS IN SOUTH-EASTERN FINLAND, Matti Vaasjoki and Tapani Rämö, 1989
polska wersja
Rapakivi - Ślady Finlandii w Czeskim Cieszynie
Własne zdjęcie
W geologii fascynujące jest to że skała potrafi rozsławić jakieś miejsce na skale globalną. W przypadku Cieszyna taką skałą, która rozsławia Cieszyn jest cieszynit. Natomiast pyterlit, specyficzny granit z wielkimi okrągłymi kryształami skalenia, który znajdziemy na rynku w Czeskim Cieszynie, rozsławia małe miasteczko Pyterlahti na południu Finlandii. Pyterlit zwany jest również jako "Red baltic" czyli "czerwony Bałtyk". Posiada wyjątkową, specyficzną teksturę zwaną rapakivi.
Animacja wytworzona przez KI.
Pyterlit
Pyterlit to rodzaj granitu, czyli skały magmowej o dużej ziarnistości. Powstaje pod powierzchnią Ziemii. Składa się przede wszystkim ze skalenia potasowego, kwarcu, plagioklazu oraz drobniejszej czarnej matrycy składającej się ze kryształów hornblendy i biotytu. Tekstura pyterlitu nazywana jest teksturą rapakivi. Jest ona dość specyficzna, wyjątkowa, rzadko spotykana wśród granitów, wskazująca na specyficzne warunki panujące w komorze magmowej gdzie powstawała.
Granit pyterlit znany jest szczególnie z tego, iż na masową skalę był wydobywany w XIX wieku i był wykorzystywany do budowy Sankt Petersburga. Największa budowla, jaka kiedykolwiek została wykonana w całości z jednego bloku kamiennego, Kolumna Aleksandrowska w Sankt Petersburgu o masie 600 ton i wysokości prawie 50 metrów została właśnie wykonana z pyterlitu i pochodzi właśnie z kamieniołomu w Pyterlahti.
Źródło: Vyacheslav Argenberg, Creative Commons 4.0.
Rapakivi
Przed rozpoczęciem jakichkolwiek badań geologicznych, miejscowa ludność na południu Finlandii zauważyła wyraźną, wyjątkową teksturę miejscowych skał granitowych. Wielkie, okrągłe, czerwonawe kryształy zawarte w czarnej matrycy mogły przypominać skałę zawartą w błocie. "Rapa" oznacza właśnie błoto a "kivi" skałę. Dzięki ludowym przekazom wiemy, że od stuleci nazwa „rapakivi” istniała w fińskim języku potocznym. Pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z roku 1694.
Tekstura rapakivi występuje dość rzadko. To geologiczny unikat. Dlatego z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić iż płyty granitowe na rynku w Czeskim Cieszynie pochodzą właśnie z Finlandii.
Oprócz wielkich, okrągłych kryształów skalenia potasowego pyterlit cechuje to, iż niektóre kryształy otoczone są płaszczem składającym się z innego minerału, plagioklazu.
Własne zdjęcie i własna praca.
Okrągły kształt kryształów skalenia potasowego oraz występowanie płaszczy plagioklazowych świadczy o dość specyficznych warunkach jakie panowały w komorze magmowej gdzie te skały powstawały. Mamy w tym przypadku do czynienia z kilkoma procesami geologicznymi, które występowały podczas powstawania tej skały magmowej i nakładały się na siebie. Poznajmy po kolei te procesy.
Okrągłe kształty kryształów
Powstawanie okrągłych skaleni potasu było przez długi czas tajemnicą, ponieważ minerały rosną tylko z prostymi krawędziami. Mogą jednak stracić swoje krawędzie, jeśli temperatura wzrośnie lub ciśnienie otoczenia w (wznoszącej się) magmie spadnie. W efekcie tego minerały zaczynają się topić od zewnątrz, najpierw stają się okrągłe, a potem coraz mniejsze, aż w końcu całkowicie się rozpuszczą. Jeżeli topienie trwa krótko, pozostają oczywiście zaokrąglone.
Takie właśnie topnienie kryształów, wywołane spadkiem ciśnienia ma miejsce tylko w magmie granitowej, która zawiera bardzo mało wody, spore ilości fluoru i dwutlenku węgla.
Otoczka z plagioklazu
Podobnie powstawanie okrągłych otoczek z plagioklazu wokół okrągłych kryształow skalenia potasowego pozostawało bardzo długo geologiczną zagadką. Pierścienie plagioklazowe powstają na końcu procesu krystalizacji. Ubogi w wodę stopiony granit ma zasadniczo inny proces krystalizacji niż zwykłe granity. Wynika to z małej zawartości wody w magmie.
Gdy ciśnienie w magmie spada kwarc i skaleń alkaliczny ponownie rozpuszczają się w stopie magmy. Jednak ten proces nie ma wpływu na minerał plagioklazu, który.dalej się krystalizuje w małych ilościach. Ta specyfika krystalizacji plagioklazu jest jedynyn powodem, dla którego otoczki plagioklazowe znajdują się na zewnątrz skaleni alkalicznych.
Późna krystalizacja może nawet prowadzić do tego, że fragmenty kryształów oderwane od większych kryształów przedostające się do magmy otrzymują również otoczkę plagioklazu. Na płytach granitowy pyterlitu na rynku w Czeskim Cieszynie możemy również zaobserwować nie tylko wielkie kryształy z otoczką plagioklazu. Zauważymy również mniejsze kryształy potasowego skalenia z grubszą otoczką plagioklazu.
Zadania/Pytania:
1.Znajdź okrągły kryształ potasowego skalenia wraz z otoczką plagioklazu, połóż obok niego monetę, wykonaj zdjęcie i dołącz do loga.
2.Przyjrzyj się dokładnie płytom wykonanym z pyterlitu. Jaki największy kryształ skalenia potasowego udało Ci się znaleźć?
3.Oszacuj w ilu procentach składa się pyterlit z rynku w Czeskim Cieszynie z potasowego skalenia? Ile procent to czarna matryca?
4. Co charakteryzuje pyterlit / granit rapakivi i jak powstają okrągłe kształty kryształów skalenia potasowego?
Źródła:
https://www.visitfinland.com/en/product/c766617b-1533-4565-999a-3d938160cd93/pyterlahti-granite-quarry/
https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-031-18861-9_6
THE WIBORG RAPAKIVI BA THOLITH AND ASSOCIATED ROCKS IN SOUTH-EASTERN FINLAND, Matti Vaasjoki and Tapani Rämö, 1989