[PL]
Kształt Babiej Góry
Jesteś na najwyższym szczycie Babiej Góry - Diablaku. Może dowiesz się trochę więcej o tej górze i procesach ją kształtujących?
Babia Góra wypiętrzyła się w trzeciorzędzie na obszarze zajmowanym wcześniej przez Prakarpaty. Jej podstawowym budulcem jest tzw. flisz karpacki, który występuje w polskich Karpatach w wielu miejscach i w różnych odmianach. Skała ta stanowi rodzaj przekładańca – zazwyczaj warstwy mocnego piaskowca przeplatają się ze słabszymi warstwami łupka ilastego. Poszczeglóne warstwy mogą być grubsze lub cieńsze: zazwyczaj od jednego do kilkudziesięciu centymetrów. Początkowo warstwy te są poziome ale wpływ różnych procesów geologicznych sprawia, że ostatecznie układają się zazwyczaj pod pewnym kątem. Przykłady różnych układów fliszu pokazano na fotografiach poniżej.
Rys 1. Różne układy fliszu. Poszczególne zdjęcia przedstawiają: po lewej - pofalowane warstwy piaskowca i łupka o różnej grubości i niemal poziomym układzie (źródło: M. Cała, A. Tajduś, prezentacja "Budowa tuneli w warunkach fliszu karpackiego", na stronie Kongersu Drogowego), na środku - wyraźnie pod kątem ułożone warstwy fliszu (źródło: T.Smolik zdjęcie na stronie Słownik geologiczny), po prawej - niemal pionowo ułożone warstwy piaskowca z niewielkimi przewarstwieniami (źródło: B. Ciach, zdjęcie na stronie bywajtu.pl)
Flisz występujący w masywie Babiej Góry, to typowy flisz piaskowcowo-łupkowy. W dolnych partiach masywu występują warstwy podmagurskie (piaskowce, łupki i margle powierzchniowe - ogólnie warstwy nieco cieńsze i bardziej niejednorodne), a w górnych - magurskie (piaskowce o miąższości do 750m – raczej grubsze warstwy fliszu).
O fliszu z warstw podmagurskich dowiesz się więcej odwiedzając pobliski EarthCache:
https://www.geocaching.com/geocache/GC5895E_flisz-karpacki-w-zawoi
Charakterystyczną cechą masywu jest odmienne ukształtowanie stoków. Stoki północe Babiej Góry są nachylone pod dużym kątem (do 70°), a stoki południowe znacznie łagodniej (źródło: Wikipedia - Babia Góra ). Widoczne to jest np. na poniższym rysunku Babiej Góry wykonanym przez J. Sarnickiego i opublikowanym przez S. W. Alexandrowicza
Rys. 2 Szkic Babiej Góry aurostwa J. Sarnickiego (źródło: S. W. Alexandrowicz "Jan Sarnicki – nauczyciel, geograf, twórca map plastycznych", Wadoviana, 12, 171-231, 2009)
Jeszcze lepiej widać to na przekroju przez szczytowe partie przedstwionym na rysunku poniżej. Pokazano tutaj nie tylko róznice w kształcie poszczególnych zboczy, ale również nachylnie warstw fliszu, a także wyróżniono oryginalny (nieprzemieszczony) materiał skalny oraz koluwium tj. materiał przemieszczony wskutek ruchów masowych – osuwisk.
Rys. 3. Przekrój przez szczytowe partie Babiej Góry (zmodyfikowany rysunek z pracy A. Łajczaka) a) piaskowiec Magurski, b) koluwium złozone z gruzu skalnego i większych bloków, c) cienki płaszcz nasypowy, d) klif skalny (źródło: A. Łajczak "Relief development of the Babia Góra massif, Western Carpathian Mountains." Quaestiones Geographicae, 33(1), 89-106, 2014)
Osuwiska to zjawiska bardzo typowe we fliszu karpackim. Szacuje się, że 95% osuwisk w Polsce występuje w Karpatach Fliszowych. Zjawiska te nie omijają również Babiej Góry. Jest ona zbudowana z fliszu i jednocześnie jest w polskim Beskidzie górą najwyższą, a zatem z dużym potencjałem osuwiskowym (tj. upraszczając: góra jest na tyle wysoka i stroma, że skały mają skąd spadać, czy zsuwać się). Oczywiście działalność osuwiskowa w tym rejonie nie rozpoczęła się dziś, ale trwa od wielu milionów lat. Obecny kształt zarówno północnych jak i południowych zboczy Babiej Góry jest w dużym stopniu wynikiem właśnie ruchów masowych.
Ogólnie wśród zjawisk zaliczanych do osuwisk w ośrodku skalnym można wyróżnić następujące:
Obryw
Rys. 4. Obryw (rysunek i zdjęcie zmodyfikowane ze źródła: A. Borecka - prezentacja "Geodynamika", na stronie Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie)
Zazwyczaj bardzo gwałtowny ruchy masowy polegający na oderwaniu się materiału od ściany skalnej (często jest to materiał półki skalnej) i jego upadku w dół. Obrywy to zjawiska bardzo niebezpieczne – często przemieszczeniu ulegają bloki znacznej wielkości (jak na zdjęciu), choć inne typy osuwisk dotyczą zazwyczaj większej ilości przemieszczonego materiału.
Obwał
Rys. 5. Obwał (źródło rysunku: strona Brytyjskiej Służby Geologicznej (BGS); źródło zdjęcia: A. Borecka - prezentacja "Geodynamika", na stronie Akademii Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie)
Zjawisko mogące zachodzić bardzo szybko (i zazwyczaj tak dzieje się w skałach), choć w niektórych przypadkach prędkości mogą być znacznie mniejsze. Może, podobnie jak obryw stanowić duże zagrożenie. Jak pokazano na rysunku towarzyszy mu obrót większego bloku skalnego.
Zsuw rotacyjny
Rys 6. Zsuw rotacyjny (zmodyfikowany rysunek ze źródła: L.Highland, M.Johnson - informacja o typach osuwisk na stronie Amerykańskiej Służby Geologicznej (USGS); źródło zdjęcia: M. Crawford. zdjęcie osuwiska na stronie Służby Geologicznej Stanu Kentucky (KGS))
Zjawisko zachodzące zazwyczaj szybko, często o bardzo dużym zasięgu z ekstremalnymi skutkami. Charakterystyczna dla tego typu ruchu jest cylindryczna linia poślizgu (tj. linia po której materiał odspaja się i przuswa względem pozostałej części masywu). Nawet jeśli poza płaszczyzną poślizgu w przemieszczającym się materiale występują inne płaszczyzny zniszczenia (jak na rysunku) materiał w zasadzie nie miesza się ze sobą (kolejność warstw zostaje zachowana).
Zsuw translacyjny
Rys 7. Zsuw translacyjny (zmodyfikowany rysunek ze źródła: L.Highland, M.Johnson - informacja o typach osuwisk na stronie Amerykańskiej Służby Geologicznej (USGS); źródło zdjęcia: C. Scavia w: Hungr, O., Leroueil, S., & Picarelli, L. The Varnes classification of landslide types, an update. Landslides, 11(2), 167-194, 2014)
Zjawisko podobnie jak poprzednie zachodzące zazwyczaj szybko, często o bardzo dużym zasięgu z bardzo poważnymi skutkami. Zsuwy tego typu są zazwyczaj nieco płytsze niż rotacyjne (choć w indywidualnych przypadkach może być odwrotnie). Są charakteryzowane przez płaską powierzchnię poślizgu (nie koniecznie tak płaską i często bardziej stromą niż ta na zdjęciu). Przemieszający się materiał odspaja się jako jeden blok lub wiele bloków, ale zasadniczo nie dochodzi do przemieszania się materiału podczas ruchu (kolejność zostaje zachowana).
Lawina zwietrzelinowa
Rys 8. Lawina zwietrzelinowa (źródło rysunku: L.Highland, M.Johnson - informacja o typach osuwisk na stronie Amerykańskiej Służby Geologicznej (USGS); źródło zdjęcia: C. Pain na stronie imaggeo.egu.eu)
Zjawisko to występujące zazwyczaj szybko lub ekstremalnie szybko i może przypominać czy też zaliczać się do zsuwów (częściej, ze względu na kształt zbocza, do translacyjnych), ale dotyczy tylko obsunięcia się zwietrzeliny, tj. wierzchniej, mocno zniszczonej na skutek wietrzenia warstwy skały (zwykle dośc cienkiej, np. do 2m grubości). Lawina zwietrzelinowa jest zatem osuwiskiem płytszym niż typowe zsuwy (które mają zazwyczaj od kilku do kilkudziesięciu metrów głębokości, a zdarza się, że nawet więcej). W trakcie osuwania się zwietrzeliny poszczególne okruchy toczą się, a materiał miesza się ze sobą.
Spływ gruzowy (lub błotny)
Rys 9. Spływ gruzowy (źródło rysunku: Highland, L., & Bobrowsky, P.. TXT-tool 0.001-2.1 Landslide types: descriptions, illustrations and photos. In Landslide Dynamics: ISDR-ICL Landslide Interactive Teaching Tools (pp. 1-38). Springer, Cham, 2018; zmodyfikowane zdjęcie Z. Engel ze źródła: Engel, Z., Česák, J., & Escobar, V. R.. Rainfall-related debris flows in Carhuacocha Valley, Cordillera Huayhuash, Peru. Landslides, 8(3), 269-278, 2011)
Również płytkim zjawiskiem jest spływ gruzowy lub (w przypadku drobniej uziarnionego gruntu) spływ błotny. Zjawisko to występuje jedynie w czasie bardzo ulewnych deszczy (a nie po nich, jak znaczna część innych osuwisk), często na zboczach skąpo porośniętych roślinnością. Zachodzi ono bardzo gwałtownie. Woda opadowa miesza się z gruntem i całość zaczyna spływać niosąc często dodatkowo większe okruchy skalne i drzewa. Niesiony materiał podczas spływu silnie miesza się ze sobą.
Oprócz wymienionych powyżej występują również inne typy osuwisk (zaliczyć można do nich m.in. lawinę śnieżną), ale nie są one typowe dla ośrodka skalnego, w szczególności fliszu.
W skałach uwarstwionych (takich jak flisz karpacki), niezależnie od typu zjawiska, wyróżnia się osuwiska, w których powierzchnia zniszczenia (poślizgu) jest równoległa do głównej płaszczyzny uwarstwienia, tzw. konsekwentne (czy bardziej dokładnie strukturalnie konsekwentne) (Rys. 10),
Rys 10. Osuwiska konsekwentne (zmodyfikowny rysunek ze źródła: A. Wójcik, prezentacja "Kartografia geologiczna osuwisk" na stronie Państwowego Instytutu Geoloczicznego (PIG)
lub takie, w których powierzchnia zniszcznia (poślizgu) przebiega prostopadle lub pod znacznym kątem do głównego kierunku uwarstwienia, tzw. insekwentne (Rys 11).
Rys 11. Osuwiska insekwentne (zmodyfikowny rysunek ze źródła: A. Wójcik, prezentacja "Kartografia geologiczna osuwisk" na stronie Państwowego Instytutu Geoloczicznego (PIG)]
Osuwiska we fliszu karpackim mogą przybierać różne formy, ale prawie zawsze związane są z pojawieniem się silnych opadów deszczu. Typowy mechanizm tworzenia się tzw. głębokich osuwisk, powstający wskutek opadów, przedstawiono na Rys. 12. Woda opadowa przenikając przez silnie spękaną warstwę skały natrafia poniżej na warstwę słabo spękaną i przepływa na poziomie jej powierzchni, tj. na kontakcie dwóch warstw (obniżając parametry wytrzymałości na powierzchni przepływu). Kiedy przepływająca woda natrafia na miejsce, przez które nie może przepłynąć, zaczyna się tam gromadzić, a wytworzone ciśnienie pomaga odspoić warstwy od siebie.
Rys 12. Mechanizm głębokiego osuwiska wywołany silnymi opadami deszczu (przetłumaczony rysunek ze żródła: informacja o mechanizmie gwałtownych, głębokich osuwisk na stronie Instytutu Badań nad Pracami Publicznymi (PWRI), Tsukuba, Japonia)
Jak widać kluczowe w tym przypadku procesy zachodzą na granicy pomiędzy warstwą silnie spękaną i niespękaną. W przypadku fliszu granica ta często jest umowna, choć wierzchnia warstwa skały (ze względu na mniejszy ciężar dociskających skał oraz wskutek różnego rodzaju wietrzenia) jest zazwyczaj bardziej rozluźniona i bardziej podatna na infiltrację wody. Powierzchnia po której spływa woda (która w przypadku powstania osuwiska staje się często jego powierzchnią poślizgu) może być zarówno konsekwentna jak i insekwentna (Rys 12). W przypadku powierzchni konsekwentnych woda, które je tworzy przepływa wzdłuż słabszej warstwy skalnej (np. łupka ilastego lub ilu), w której często występują nieciągłości i szczeliny (np. płaszczyzny łupliwości łupka). W przypadku powierzchni insekwentnych woda do przepływu dodatkowo wykorzystuje poprzeczne do kierunku uwarstwienia fliszu spękania w warstwach piaskowca. Cały mechanizm jest zazwyczaj bardziej złożony; w obu przypadkach woda przepływa zarówno przez nieciągłości w warstwach słabszych jak i spękania warstw mocniejszych, a przepływ nie odbywa się na jednej lecz na kilku powierzchniach: ostatecznie zniszczenie występuje na tej powierzchni, gdzie materiał jest najbardziej rozluźniony, o najbardziej obniżonych parametrach (a czasami na kilku takich powierzchniach jednocześnie).
Rys 13. Warstwy silnie i słabo spękanego fliszu w przypadku zboczy konsekwentnych i insekwentnych (zmodyfikowny rysunek ze żródła: informacja o mechanizmie gwałtownych, głębokich osuwisk na stronie Instytutu Badań nad Pracami Publicznymi (PWRI), Tsukuba, Japonia)
Omawiany mechanizm powstania osuwiska pod wpływem wody opadowej, w zależności od przebiegu kierunku jej płynięcia, może prowadzić zarówno do obsuwów jak i obrywów (np. kiedy woda infiltruje w półkę skalną) czy obwałów, a czasami także do lawin zwietrzelinowych. Błędne jest jednak myślenie, że do osuwisk dochodzi tylko w trakcie lub bezpośrednio po opadach (choć czasem, zazwyczaj w przypadku niewielkich osuwisk, zdarza się i tak). Często przepływ wody i tworzenie powierzchni poślizgu dla dużych osuwisk trwa wiele tygodni.
Gdzie na Babiej Górze można odnaleźć wyraźne ślady osuwisk? Najsłynniejsza jest chyba Zerwa Cylowa w pobliżu Cylu czyli Małej Babiej Góry (6 km na zachód od Diablaka niebieskim szlakiem). Jest to osuwisko młode i aktywne o formie spływu gruntowo-skalnego. Około 1,3 km na Zachód od Diablaka leżą Izdebczyska - osuwisko skalne powstałe z terasy krioplanacyjnej. Aktywne spływy gruntowe występują jeszcze bliżej Diablaka np. w Żlebie Poszukiwaczy Skarbów na Perci Akademików (ale uwaga!: to szlak jednokierunkowy i niebezpieczny, często zamknięty; na pewno nie można tamtędy zejść z Diablaka), a całe zbocze północne Babiej Góry nosi znamiona wielokrotnych osuwisk, zwłaszcza w pasie tzw. "wielkiej zerwy skalnej".
Aby zalogować znalezienie musisz odwiedzić miejsce i odpowiedzieć na pytania:
1. Obejrzyj zbocza szczytowych partii Babiej Góry (nie schodź ze szlaku) oraz popatrz na przekrój z Rys 3. Jakie formy ruchów masowych doprowadziły Twoim zdaniem do obecnej rzeźby terenu? Co mogło wystąpić na zboczu północnym, a co na południowym? Czy były to ruchy konsekwentne czy insekwentne?
2. Partie szczytowe Babiej Góry pokrywa ogromne rumowisko skalne. Na zachodniej stronie góry polski geolog Ludwig Zejszner w 1930 roku opisał charakterystyczną formę skalną: duże, płaskie głazy z piaskowca o pokroju zbliżonym do prostokąta, tzw. „Tablice Zejsznera” (źródło: Wikipedia - Tablice Zejsznera). Poobserwuj z Diablaka jego zachodnie zbocze. Czy leżące tu „Tablice” to skutek jakiejś formy osuwiska? Jeśli tak - jaka to forma, a jeśli nie - jak inaczej wytłumaczyć to rozdrobnienie materiału (podpowiedż: dotyczy to nie tylko zachodniego zbocza Diablaka gdzie najlepiej widać „Tablice”, ale również wielu innych miejsc w partiach szczytowych gdzie widoczne jest rumowisko).
3. Od strony południowo-zachodniej (zejście w stronę Słowacji) kilkadziesiąt metrów poniżej szczytu znajduje się wyraźnie pionowo postawiona „Tablica”. Oszacuj jej wymiary. Czy porównując ją z tymi na zachodnim zboczu Diablaka, jest ona większa, mniejsza czy podobnych rozmiarów?
4. Konieczne do zaliczenia jest również wysłanie zdjęcia ze szczytu w logu (można zasłonić twarz lub zdrobić zdjęcie np. swojemu odbiornikowi GPS). Proszę w zdjęciach nie zdradzać odpowiedzi! Logi bez zdjęcia będą usuwane!
Odpowiedzi proszę wysyłać na adres mailowy dostępny przez profil. Logować można po wysłaniu odpowiedzi nie czekając na odpowiedź z mojej strony. Logi bez przesłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni. W Parku Narodowym nie można schodzić ze szlaku! Wszystkie informacje potrzebne do udzielenia odpowiedzi znajdują się na szlaku!
Źródła:
Artykuły:
Alexandrowicz, S. W. Jan Sarnicki – nauczyciel, geograf, twórca map plastycznych. Wadoviana, 12, 171-231, 2009
Engel, Z., Česák, J., & Escobar, V. R. Rainfall-related debris flows in Carhuacocha Valley, Cordillera Huayhuash, Peru. Landslides, 8(3), 269-278. 2011
Highland, L., & Bobrowsky, P. TXT-tool 0.001-2.1 Landslide types: descriptions, illustrations and photos. In Landslide Dynamics: ISDR-ICL Landslide Interactive Teaching Tools (pp. 1-38). Springer, Cham, 2018
Hungr, O., Leroueil, S., & Picarelli, L. The Varnes classification of landslide types, an update. Landslides, 11(2), 167-194, 2014
Łajczak, A. Relief development of the Babia Góra massif, Western Carpathian Mountains. Quaestiones Geographicae, 33(1), 89-106, 2014
Strony internetowe i materiały z internetu:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Babia_G%C3%B3ra
https://pl.wikipedia.org/wiki/Tablice_Zejsznera
http://www.giigs.agh.edu.pl/html/komunikaty/Geodynamika_prezentacja.pdf
https://www.bgs.ac.uk/discoveringGeology/hazards/landslides/topples.html
https://pubs.usgs.gov/fs/2004/3072/pdf/fs2004-3072.pdf
https://www.uky.edu/KGS/landslide/
https://www.semanticscholar.org/paper/The-Varnes-classification-of-landslide-types%2C-an-Hungr-Leroueil/400aed24f8c16accd13d4cdb1f50b019ed0ff743
https://imaggeo.egu.eu/view/11992/
http://geoportal.pgi.gov.pl/css/powiaty/prezentacje/sopo/sopo_kartografia.pdf
https://www.pwri.go.jp/eng/about/pr/webmag/wm018/seika.html
http://kongresdrogowy.pl/files/upload/02WRO2019_Cala_Tajdus_AGH.pdf
http://slownik-geologiczny.wikidot.com/flisz
http://bywajtu.pl/strony/na-wirsycku/notatka/flisz-karpacki/