Dit 'rondje wallen' is een wandeling van circa 3,5 kilometer en voert u langs zes oude stadspoorten van vestingstad Den Briel. De tocht is goed te combineren met diverse andere caches op en nabij de huidige stadswallen. Twee poorten zijn nog aanwezig en verkeren door vele restauraties in prima staat. De andere vier zijn helaas geheel of gedeeltelijk verdwenen, maar ook op deze locaties zullen we een kijkje nemen. Het is onvermijdelijk dat u tijdens de wandeling de wallen diverse keren zult moeten beklimmen of juist zult moeten afdalen, dus bereid u voor op wat hoogteverschillen. Gelukkig zijn er trappen en opstapjes, dus de tocht is voor iedereen met een normale conditie goed te doen.
Eerst een stukje geschiedenis: In de 11e en 12e eeuw bestond Voorne uit een paar kleine en grote eilandjes. Op die eilanden vestigden zich boerenfamilies. Ze ontgonnen veengronden die ze daarna in gebruik namen voor landbouw en veeteelt. Deze gebieden overstroomden regelmatig en de boerenfamilies begonnen daarom dijken aan te leggen, waardoor ze toch in die gebieden konden blijven wonen. Door de vele overstromingen werd het ontgonnen land een eiland en zo ontstond langzamerhand Briel. De naam Briel is overigens een fonetische weergave van het Keltische woord brogilo, dat ongeveer als briel wordt uitgesproken. Dit Keltische woord heeft meerdere betekenissen, maar het meest van toepassing lijkt de omschrijving 'omheinde opslagplaats of stapelplaats' te zijn. In het Latijn heet het woord 'brogilum'.
Een stapelplaats is een plek, waar schepen en wagens werden gelost, waarna de lading er tijdelijk werd opgeslagen. Om, eventueel na betaling van een belasting, via andere schepen of wagens naar andere plaatsen in het achterland van de stapelplaats te worden gebracht. Het systeem werkte natuurlijk ook andersom. Vanuit het achterland aangevoerde lading kon in stapelplaats Den Briel op zeeschepen worden gezet en naar havens in Engeland, Schotland, Scandinavië en landen aan de Oostzee worden vervoerd. Op de terugweg namen de schepen natuurlijk weer in Den Briel te stapelen retourwaren mee, die men nodig had in het achterland.
Den Briel lag zowel aan de Maasmond als aan de veenstroom De Goote (oorspronkelijke naam: Suthmare). Totdat de Goote werd ingepolderd kwamen en gingen er over deze rivier veel rijk beladen binnenschepen van en naar het graafschap Vlaanderen (o.a. Antwerpen, Brugge, Gent) en het hertogdom Brabant (o.a. Den Bosch en Brussel). Het oudste document, waarin de naam Briel valt, dateert uit 1257. Het is een door de heer van Voorne ondertekende kwitantie. De oudste scheepsakte waarin een uit Den Briel afkomstig schip wordt genoemd, dateert uit 1297.
Inmiddels weet men dat de dijk langs de Goote al eerder werd bewoond. Het is niet onmogelijk dat Briel oorspronkelijk op een andere plaats gelegen heeft, maar door de stormvloed van 1214 van de kaart werd geveegd. Na de ramp zou die verdwenen stad als 'Den Ouden Briel' worden herinnerd. De overlevenden van die watersnoodramp verhuisden naar hun streekgenoten op de veilige dijk langs de Goote (nu de Voorstraat en de Nobelstraat) en gaven aan hun nieuwe woonplaats de naam van hun oude nederzetting.
Als het inderdaad zo gegaan is moet het nieuwe Briel zich in een vrij snel tempo hebben uitgebreid, want de stad kreeg in 1330 haar eerste officiële stadsrechten. Op dat moment had Den Briel zich samengevoegd met het nabijgelegen plaatsje Maerlant (maer = zee). De officiële naam van de nieuwe stad was 'Den Bryelle', waarop het latere 'Brielle' is gebaseerd. In 1338 ontving men het recht om versterkingen aan te leggen, met als voorwaarde dat hierbij geen schade aan de zeedijk zou worden toegebracht. Reeds in 1342 lijkt de stad geheel omgracht te zijn.
Momenteel bezit de stad nog steeds haar 17de-eeuwse stadswallen, geheel gebouwd volgens het oud-Nederlandse vestingstelsel. De vestinggordel van Den Briel heeft negen bastions en vijf ravelijnen en is gerestaureerd tussen 1972 en 1975. Met bijna 400 rijksmonumenten op iets meer dan 12.000 inwoners bezit de stad samen met Harlingen de meeste monumenten per inwoner van Nederland.
Hoewel de vestingwerken van Brielle een van de best bewaarde gebleven verdedigingswerken in Nederland zijn, is van de oorspronkelijke vesting van voor de 17e eeuw helaas weinig tot niets bewaard gebleven. Omstreeks 1625 moet een ingrijpende vernieuwing zijn gestart. Hoe de stad er na deze eerste fase uitzag, werd in 1649 getekend door de Amsterdamse cartograaf Dr Jan (Joan) Willemsz. Blaeu (1599-1673). We zien een langgerekte stervormige vesting met negen bastions, vijf ravelijnen, vijf beren met monniken en vier poorten: de Kaaipoort in het oosten, de Waterpoort aan de haveningang, de Langepoort in het noordwesten, de Zuidpoort in het zuiden. Dit zijn tevens de poorten die we tijdens de wandeling een bezoek zullen brengen. Een vreemde eend in de bijt is de Piermans Wellepoort. Deze poort is van veel oudere datum en er is weinig meer over bekend, dan dat hij op een eilandje in de huidige Vest stond en alleen via een houten brug te bereiken was.
De Noordpoort, die uit rond 1500 stamt, werd helaas in 1619 afgebroken. De oude buitenhaven verzandde en daarom werd in 1607 besloten om een nieuw havenkanaal in oostelijke richting te graven. De Noordpoort moest hiervoor wijken en op een andere locatie werd de Waterpoort zijn vervanger. De funderingen van de Noordpoort zijn nog wel te bezichtigen; deze werden in 1922 tijdens opgravingen ontdekt en in 1975 tot boven het maaiveld opgetrokken. Uiteraard zullen we ook hier een kijkje nemen. De roemruchte Noordpoort is immers de stadspoort die in 1572 in naam van Willem van Oranje door de watergeuzen werd gerammeid. Daarmee is de poort de naamgever van deze cache en, veel belangrijker, feitelijk de basis voor het Nederland zoals wij het nu kennen.
Plattegrond van de vesting Brielle uit 1649
I Molenbolwerk of Zwartewaalse bolwerk
II Kruithuisbolwerk of Vlieguitbolwerk
III Galgebolwerk of Revolutiebolwerk
IV Bleykersbolwerk
V Westerbolwerk
VI Hollebolwerk
VII Oranjebolwerk
VIII Lijnbaanbolwerk
IX Kijkpaalbolwerk of Noordbolwerk
1 ravelijn
2 beer
3 enveloppe
4 voormalige Waterpoort
5 voormalige Zuidpoort
6 Langepoort
7 Kaaipoort
8 restant Noordpoort
9 kruithuis
10 bomvrij wachthuis
11 Hoofdwacht
12 Groot Arsenaal en Infirmerie
13 duiker met spuisluis
14 Havenbatterij
WP1: De voormalige Kaaipoort
We beginnen onze zoektocht naar poorten bij een object, dat eigenlijk geen poort mag heten. Wel stond hier de oorspronkelijke Kaaipoort, gebouwd in 1709, die toegang gaf tot de oostzijde van Den Briel. Deze is echter later, bij de verbetering van de vesting, in oostelijke richting verplaatst. We gaan de poort bij WP2 nader bekijken.
De plaats waar u nu staat doet op het eerste gezicht wel denken aan een poort, maar is dat niet. Rond 1860, toen de oorspronkelijke Kaaipoort verplaatst werd, zijn de wallen hier dichtgemaakt. Alleen een 'sortie' (een klein, smal poortje) bood voetgangers en vee de mogelijkheid om de vesting te betreden of te verlaten. In 1936, vlak na de aanleg van de Groene Kruisweg, is op de plaats van deze sortie opnieuw een grotere opening in de wallen gemaakt, zodat een betere verbinding met deze provinciale weg ontstond. Zo'n doorsteek of opening in de hoofdwal noemt men een coupure. De twee houten deuren in de coupure zijn overigens geen verwijzing naar de Kaaipoort. Het zijn vloeddeuren, die bij hoogwater gesloten konden worden en zo het achterland beschermden tegen overstromingen. Na het afdammen van de Brielse Maas in 1950 hebben deze deuren uiteraard hun functie verloren.
De voetgangerstunnel is feitelijk een sortie, maar dateert uit februari 2009. Ten tijde van de aanleg was er veel ophef over het moderne, rechthoekige ontwerp. Veel Briellenaren zijn van mening dat hier vanuit historisch oogpunt beter een gewelfde constructie had kunnen verschijnen.
WP1: De vraag:
Op het nulpunt vindt u een langgerekt informatiebord dat een tijdlijn aangeeft. Wanneer werd besloten om nieuwe en verbeterde vestingwerken aan te leggen?
A=1 In 1694
A=5 In 1702
A=9 In 1713
Omdat het infobord tijdelijk verwijderd is krijgt u het antwoord cadeau: A=1
WP1: De voormalige Kaaipoort
WP2: De huidige Kaaipoort
U bent aangekomen bij de huidige Kaaipoort, één van de twee nog bestaande middeleeuwse poorten van Brielle. De poort is gebouwd in 1709 en gaf toegang tot de oostzijde van Den Briel. Oorspronkelijk stond de poort bij de huidige Oostdam (zie WP1), in het verlengde van de Kaaistraat. Rond 1860 is de poort verplaatst naar haar huidige locatie, waar zij beschermd wordt door een ravelijn. Een ravelijn is een eiland of schiereiland, dat zich als een vooruitgeschoven verdedigingswerk in de vestingsgracht bevindt. Door de ligging van het eiland heeft de vijand geen direct zicht op de stadspoort en kan zij deze dus onmogelijk rechtstreeks van op afstand bestoken. Staande op de poort ziet u het ravelijn aan de veldzijde van de stad, in het oosten. De acht woningen op het eiland zijn in de jaren '30 gebouwd.
De Kaaipoort, die overigens in later tijd kan zijn vernieuwd, heeft een rechte doorgang, overkluisd door een tongewelf tussen twee kruisgewelven. Van deze poort bleek bij het begin van de restauratie aanzienlijk meer bewaard te zijn, dan bij de Langepoort het geval was. Vooral het front aan de veldzijde, met twee pilasters en een hardstenen hoofdgestel en attiek, was nog vrijwel compleet aanwezig. Op de attiek werden bij de restauratie twee hardstenen bollen geplaatst. Opvallend is het metselwerk van de poortboog, waar de boogrug namelijk niet evenwijdig met het ronde binnenwelfvlak loopt, maar steil omhoog. De hierdoor ontstane ellipsvormige boog is in de loop van de 18de en in de eerste helft van de 19de eeuw vooral in militaire gebouwen veelvuldig toegepast.
Beneden, aan de stadszijde, ziet u het poortwachtershuis van de Kaaipoort. Dit verdiepingloze gebouw op rechthoekige plattegrond, thans een woonhuis, is gebouwd in 1850 en werd in later tijd gewijzigd en gerestaureerd. De voorgevel werd teruggebracht in de oorspronkelijke staat, bekend van een opmetingstekening uit 1862. Op deze tekening zijn de functies van de ruimten achter de drie voordeuren aangegeven; van links naar rechts lagen hier: de officierswachtkamer, een algemeen wachtlokaal met de soldatenwachtkamer en de portierswoning. Achter het wachtlokaal bevond zich in een houten uitbouwtje het privaat. Een vrijwel identiek wachthuis stond eertijds bij de Langepoort, maar dit gebouw is helaas verdwenen.
WP2: De vraag:
Aan de buitenzijde van de Kaaipoort bevindt zich een even aantal muurankers. Dit zijn langwerpige muurijzers, die de gevel beschermen tegen uitknikken. B = het aantal muurankers op de Kaaipoort.
WP2: De huidige Kaaipoort
WP3: De voormalige Waterpoort
Omdat de oude buitenhaven langzamerhand verzandde, werd in 1607 besloten tot het graven van een nieuw havenkanaal in oostelijke richting. De middeleeuwse Noordpoort - die we bij WP4 gaan bezoeken - werd afgebroken en aan de ingang van de Maarlandse haven, waar u nu staat, werd in 1625 de Waterpoort gebouwd. Deze poort werd in 1761 vervangen door een nieuwgebouwd exemplaar. Net als de Zuidpoort werd de Waterpoort in 1894 uiteindelijk gesloopt om het verkeer een betere doortocht te geven.
Hoewel er, behalve de poortwachterswoning aan uw rechterhand, geen resten meer terug zijn te vinden, kunt u zich een voorstelling maken dat hier een poort heeft gestaan. De poort stond tegen het de achterzijde van het wachthuis aan en overspande de huidige klinkerweg. De portierswoning stond apart, aan de overkant van de straat. Boven de ingang van de Waterpoort werd de gevelsteen van de afgebroken Noordpoort ingemetseld (zie de foto hieronder). Na de sloop van de Waterpoort in 1894 is deze steen in de muur aan de veldzijde (onder de trap) van de poortwachterswoning aangebracht. Als u een paar stappen doorloopt kunt u deze langwerpige grijze steen met inscriptie ook zien.
Toen de Waterpoort in 1894 werd afgebroken, is het wachthuis in datzelfde jaar verbouwd tot woning. De gevels werden verhoogd en er werd een andere kap aangebracht. Bij de restauratie in 1962 werden deze wijzigingen echter weer ongedaan gemaakt, waardoor het gebouwtje in grote lijnen weer zijn oude proporties terugkreeg. Het gebouwtje bevatte oorspronkelijk een officiers- en een soldatenwachtkamer
WP3: De vraag:
Het wachthuis van de Waterpoort is thans in gebruik als woonhuis. Het huisnummer is C.
WP3: De voormalige Waterpoort
WP4: De voormalige Noordpoort
U bent aangekomen bij de, historisch gezien, belangrijkste poort uit de geschiedenis van Den Briel. De Noordpoort is namelijk de stadspoort die op 1 april 1572 door de watergeuzen met een scheepsmast werd gerammeid, onder het uitroepen van 'In naam van Oranje, doe open de poort'. De funderingen van de poort zijn in de jaren '20 van de vorige eeuw aangetroffen en enigszins zichtbaar gemaakt. In 1975 werden zij geconsolideerd en tot boven het maaiveld opgetrokken. Thans zijn deze funderingen, gelegen in het meest noordelijke bastion (Bastion IX) van de huidige vesting, het enige zichtbare restant van de middeleeuwse verdedigingswerken van Brielle. Te zien is dat de Noordpoort een bakstenen bouwwerk van bescheiden afmetingen op een rechthoekige plattegrond moet zijn geweest, wellicht wel met torens aan weerszijden. Zowel aan de stads- als aan de veldzijde zijn in het metselwerk de sleuven voor een valhek zichtbaar. Aan weerszijden is ook een klein stukje van de stadsmuur op de oude funderingen opgetrokken. Getuige de restanten had deze muur een weergang op reeksen dwars geplaatste tongewelfjes.
De wijzigingen en uitbreidingen die de Brielse verdedigingswerken in de periode na de inneming door de Watergeuzen ondergingen, vonden plaats volgens de principes van het gebastioneerde vestingstelsel. Zo werd nog in 1572 voor de Noordpoort een bastionachtig buitenwerk aangelegd, terwijl tussen 1572 en 1576 de mond van de buitenhaven - op dat moment nog ten noorden van de stad gelegen - werd voorzien van twee flankerende, gebastioneerde kleine forten. In 1585 kwam Brielle als pand in handen van de Engelsen, onder wier bewind de door Willem van Oranje begonnen modernisering van de vesting werd voortgezet. Vanaf 1587 werd gewerkt aan de uitleg van de stad in oostelijke richting. Hierbij werd de westelijke arm van de Goote, tot dat moment dienstdoend als stadsgracht, omgevormd tot haven, de Binnenhaven. De oostelijke rivierarm werd de nieuwe stadsgracht, met erlangs ook een nieuw verdedigingsfront. Dit front werd aangelegd als een aarden wal met enkele kleine, onregelmatig gevormde bastions. Het noordfront kreeg bij een modernisering hetzelfde uiterlijk. Omdat de oude buitenhaven verzandde, werd bovendien in 1607 besloten een nieuw havenkanaal te graven, in oostelijke richting. In verband hiermee werd in 1619 de middeleeuwse Noordpoort afgebroken; ervoor in de plaats kwam de Waterpoort, aan de ingang van de Maarlandse haven (WP3).
WP4: De vraag:
Op een van de gedenkplaten op de funderingen is te lezen hoe laat de watergeuzen de 'Brielsche Noordpoort' ongeveer rammeiden op dinsdag 1 april 1572. Het cijfer in dit tijdstip is D.
(Tijdelijke notitie: mocht u vanwege de huidige werkzaamheden de gedenkplaat niet kunnen bereiken, dan kunt u het nummer van het bastion als alternatief antwoord gebruiken)
WP4: De voormalige Noordpoort
WP5: De huidige Langepoort
Van de vier achttiende-eeuwse poorten zijn alleen de Langepoort en de Kaaipoort bewaard gebleven. De Langepoort, die in oorsprong uit 1704-1705 dateert, werd in 1799 vernieuwd. Als gevolg van deze vernieuwing en van latere wijzigingen resteerde er bij de aanvang van de restauratie vrijwel niets van de detaillering van de fronten aan stads- en veldzijde; het front aan de stadszijde was zelfs geheel verdwenen. Uit een oude opmetingstekening was echter op te maken hoe de poort er oorspronkelijk uitzag. Aan de stadszijde werd de poort geflankeerd door twee pilasters en werd het geheel afgesloten door een rijk gedetailleerde kroonlijst. Aan de veldzijde was er een breder front, met in totaal vier pilasters en daartussen, links en rechts van de poort, een tweetal rechthoekige blinde nissen; ook hier sloot een kroonlijst het gehele front af, maar daaronder bezaten de pilasters bovendien eigen kapitelen. De poortdoorgang was aan beide zijden voorzien van een gebeeldhouwde sluitsteen, met aan de stadszijde het wapen van Brielle en aan de veldzijde dat van Holland. Bij de restauratie hebben de fronten in grote lijnen hun oude gedaante teruggekregen, maar is met name in de afsluitende lijsten een andere, eenvoudiger detaillering toegepast. Beide fronten hebben nu een hoofdgestel met een natuurstenen architraaf en kroonlijst en daartussen een bakstenen fries. Verder zijn de kapitelen van de pilasters aan de veldzijde niet teruggekeerd. Historisch onjuist is de sluitsteen met het stadswapen aan de veldzijde. De poortdoorgang zelf, overkluisd door twee kruisgewelven met daartussen een langgerekt tongewelf, loopt schuin ten opzichte van beide fronten.
Vanaf 1967 herdenkt de bevolking van Brielle elk jaar op 1 april dat het op die datum in 1572 door de watergeuzen werd bevrijd van de Spanjaarden. De viering is een lokale feestdag, die jaarlijks tienduizenden bezoekers trekt en waaraan honderden Briellenaren actief deelnemen. De kern van de traditie is de opvoering van een openluchtspel, waarbij de inname van Den Briel wordt nagespeeld. Uiteraard is het rammeien van de poort een van de belangrijkste gebeurtenissen tijdens deze dag. Omdat de Noordpoort niet meer bestaat, vindt dit evenement plaats bij de Langepoort. In de jaren '70 is een paar keer uitgeweken naar een kunstmatig gebouwde poort op de plaats van de voormalige Waterpoort, maar dit eenvoudige bouwwerk bood te weinig weerstand om een overtuigende inname te kunnen opvoeren. Sindsdien vindt het innamespel weer bij de Langepoort plaats, die speciaal voor de gelegenheid wordt voorzien van houten deuren.
WP5: De vraag:
Aan de veldzijde vindt u de sluitsteen met het wapen van de stad. Historisch gezien zou deze zich trouwens aan de stadszijde moeten bevinden. Stapeltel het op de steen vermelde jaartal. Dit is E.
WP5: De huidige Langepoort
WP6: De voormalige Piermans Wellepoort
De Piermans Wellepoort, aan de zuidwestzijde van Den Briel, is veel ouder dan de poorten die we tot nu toe bezocht hebben en stond midden in de vest op een eilandje. Een houten brug leidde aan weerszijden naar de poort. In 1478 schreef men: "de poort heeft vier torentjes, kreeg een opknapbeurt en staat bij een gemetselde wel in het midden van de vest en kreeg een afsluitbaar deksel." Veel meer is er helaas niet bekend. Rond 1700 werden de restanten van de poort opgeruimd. Het eilandje is inmiddels verdwenen en van de oude poort is niets teruggevonden. De tekening hieronder is dan ook een impressie.
De locatie van de poort is wel ongeveer bekend: ruwweg in het verlengde van de Welleweg, in de destijds zelfstandige ambachtsheerlijkheid Rugge (nu een wijk van Brielle). Door de poort konden katholieken vanuit Den Briel via de Piermansbrug op de Welleweg komen, die leidde naar het Regulieren Kloosterorde Sint Elisabeth te Rugghe. Dit klooster is vooral bekend geworden omdat de watergeuzen er in 1572 19 rooms-katholieke geestelijken uit Gorcum opgehangen hebben, tegen het bevel van Willem van Oranje in. Bijna driehonderd jaar later, in 1867, werden deze 'Martelaren van Gorcum' heilig verklaard en sindsdien is Brielle het bekendste bedevaartsoord van Zuid-Holland.
WP6: De vraag:
Op deze plek, bijna recht tegenover de huidige Welleweg, moet de Piermansbrug tussen de Brielse vesting en Rugge ongeveer gelegen hebben. De Piermans Wellepoort stond ongeveer halverwege de brug, dus ergens in het midden van de huidige Langevest.
Wat bevindt zich in het gemetselde 'poortje' dat u hier aantreft?
Een afvoerbuis (F=1) Een houten deurtje (F=2) Niets, de opening is dichtgemetseld (F=3)
WP6: De voormalige Piermans Wellepoort
WP7: De voormalige Zuidpoort
De Zuidpoort, die vrijwel tegelijk met de Langepoort in 1705 werd gebouwd, had een gebogen doorgang. Deze was onderverdeeld in vier gewelfvakken: twee met een kruisgewelf en daartussen twee met een tongewelf. De beide fronten zoals te zien op de foto's van kort voor de afbraak in 1900, waren van een uiterst strakke architectuur. Wellicht kreeg de poort deze strenge gedaante pas bij de vernieuwing in 1778, of nog later. Ook voor de Zuidpoort heeft oorspronkelijk een ravelijn gelegen. Dit schiereiland is echter rond 1930 vergraven in verband met de aanleg van de Groene Kruisweg.
De Waterpoort en de Zuidpoort werden kort voor hun afbraak, respectievelijk in 1894 en 1900, gefotografeerd en bovendien werd van de Zuidpoort een opmeting vervaardigd door Adolf Mulder, Rijksarchitect voor de Monumenten. De vier 17de-eeuwse poorten van Den Briel tonen hiermee alle dezelfde opzet: een eenvoudige, overwelfde doorgang door de wal, met aan weerskanten een front in een strenge baksteenarchitectuur. Net als de Waterpoort is de Zuidpoort afgebroken om een betere doorstroming van het toenemende verkeer te bewerkstelligen. Bovendien had Brielle haar strategische functie inmiddels verloren.
WP7: De vraag:
Het wachthuis aan de Zuidpoort, daterend uit 1826, is nu onherkenbaar verbouwd tot woonhuis (Nobelstraat 88). De pui van het witgepleisterde pand had oorspronkelijk een galerijtje met een arcade van drie ellipsvormig gemetselde bogen op hardstenen pijlers, vergelijkbaar met het Poortwachtershuis aan de kop van Maarland (WP3).
Het aantal raampjes boven de voordeur van dit pand is G.
WP7: De voormalige Zuidpoort, gefotografeerd in 1900
U vindt de cache op:
Noord 51° 54. (A-C) (C-F) (B+G)
Oost 004° 09. (B+E) (D-B) (GxB)
De cache is geplaatst met toestemming van de eigenaar/beheerder van het terrein, onder voorwaarde dat er geen schade wordt toegebracht aan de omgeving en de natuur. Houd afstand tot schapen en verstoor ze niet. Bent u met de fiets? Bezoek de waypoints dan buitenom. Fietsen op de wallen is nergens toegestaan. Het terrein is te betreden tussen zonsopgang en zonsondergang.
In deze cache is geen ruimte voor trackables en goodies.
Bronnen:
- www.desteeg-brielle.nl
- BNL - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren
- www.levedevestingbrielle.nl
- www.rens.vanadrighem.com
- Wikipedia