In 2005 verscheen de eerste druk van Tastbare Tijd, de cultuurhistorische atlas van de Provincie Utrecht. Deze atlas van auteur Roland Blijdenstijn heeft zich bewezen als een onuitputtelijke informatie- en inspiratiebron voor professionals en hobbyisten in de wereld van het cultuurhistorisch erfgoed. Inmiddels bestaat er ook een gratis digitale versie van de cultuurhistorische atlas: CHAT.
Ter gelegenheid van de lancering van de verbeterde versie van CHAT én de pensionering van Roland Blijdenstijn heeft de provincie Utrecht op 20 september 2018 het symposium ‘Cultuurhistorie op de kaart’ georganiseerd. Op dit symposium is deze geocache gepresenteerd als voorbeeld van wat je met de informatie uit CHAT kunt doen.
Op verzoek van de provincie heb ik zoveel mogelijk nog zichtbare sporen uit de Koude Oorlog opgenomen in een fietstocht van ca. 19 kilometer. Voor de omschrijvingen is o.a. gebruik gemaakt van de informatieborden van het Utrechts Landschap en het Nationaal Militair Museum op het terrein van de voormalige vliegbasis. De foto's zijn gemaakt door mijzelf of afkomstig uit rechtenvrije bronnen. Speciaal voor gezinnen heb ik enkele quizvragen toegevoegd, waarvan de antwoorden nodig zijn voor het vinden van de cache. De coördinaten van de route zijn allemaal al gegeven, zodat je lekker door kunt fietsen.
De route begint en eindigt bij het Nationaal Militair Museum (Verlengde Paltzerweg 1, Soesterberg). Volg de borden naar de gratis parkeerplaats. Het terrein is dagelijks open van 9:00 tot 18:00 uur. Houd je alsjeblieft aan de regels, zoals vermeld op de borden.
Tijdens de route kom je horeca tegen in de kern van Soesterberg (tussen WP 7 en WP 8), op WP 18, WP 21 en (behalve op maandag) ook bij start/finish.
Heel veel plezier gewenst!
Peter de la Mar
-------------------------------------------------------
WP 1: N 52°07.899' / E 005°16.809'
Bij de ingang van de vliegbasis staat een schuilbunker. Deze vormt onderdeel van een wijdvertakt netwerk van kleine bunkers op het terrein.
Vraag 1: boven de uitgang van de vliegbasis zie je vanaf deze plek een Engels woord. Hoeveel letters telt dat woord?
- 5 letters: A = 5
- 7 letters: A = 7
- 9 letters: A = 9
-------------------------------------------------------
WP 2: N 52°07.790' / E 005°17.224'
Een voormalige opstelplaats voor vliegtuigen.
-------------------------------------------------------
WP 3: N 52°07.718' / E 005°16.939'
Zet in deze bocht je fiets even tegen het hek en loop naar WP 4.
-------------------------------------------------------
WP 4: N 52°07.736' / E 005°16.848'
Dit is het herdenkingsplein van de Koninklijke Luchtmacht. Tegenstrijdige emoties als kracht en kwetsbaarheid worden hier op verschillende manieren verbeeld. Zo is de bestrating zowel recht als gebroken en zijn de sierpoorten van glimmend én roestig staal. De esdoornsoorten rondom het plein zijn afkomstig uit de hele wereld en symboliseren zo het scala aan activiteiten van de luchtmacht.
Steek het plein over en loop door naar WP 5.
-------------------------------------------------------
WP 5: N 52°07.765 / E 005°16.809'
In de herdenkingstuin staan twee monumenten. De gebogen muur van gedenkzuilen is het Gedenkteken Luchtvarenden dat alle omgekomen militairen herdenkt die in de periode 1913 tot heden in hun luchtvaartuig zijn omgekomen.
De tuin is vol symboliek. De beplanting en de fontein weerspiegelen bijvoorbeeld de seizoenen met leven, dood en wederopstanding. De zoektocht naar vrede wordt verbeeld door de border. De kleuren rood, paars, blauw en wit leiden van oorlog, via emotie en reflectie naar vrede. Het ruime uitzicht op de landingsbaan legt de verbinding met de luchtmacht en de omringende natuur. De tuin wordt tot slot omsloten door een haag van de taxus baccata, de Levensboom.
Ga terug naar je fiets bij WP 3. Daar zie je in zuidwestelijke richting onderstaande verkeerstoren uit de jaren 50 boven de bomen uitsteken. De toren bevindt zich bewust aan de zuidkant van de landingsbaan, zodat de mensen in de toren geen last hebben van de zon.
-------------------------------------------------------
WP 6: N 52°07.634' / E 005°16.945'
Deze landingsbaan is in 1940 door de Duitsers aangelegd. Kort na de opening als NAVO-basis in 1951 is de baan verlengd. Het is een zee van asfaltbeton in een omgeving met bos, gras en heide vol zeldzame natuur. Want hoe lawaaierig een vliegbasis ook mag lijken, voor de flora en fauna is dit landschap jarenlang een oase van rust geweest.
In diezelfde periode was dit hele terrein ontoegankelijk voor publiek en dus vol geheimen. Op officiële landkaarten stond uit veiligheidsoverwegingen geen landingsbaan, maar een fictief heidegebied. Waarbij Defensie ongetwijfeld moet hebben beseft dat de Sovjets allang gedetailleerde satellietbeelden hadden van heel West-Europa.
Met een lengte van 3077 meter heeft Soesterberg de langste militaire baan van Nederland. Tijdens het broedseizoen van 15 maart tot en met 15 augustus is de baan gesloten, maar daarbuiten mag je er overheen fietsen. Een bijzondere ervaring, zeker als het waait en regent…
-------------------------------------------------------
WP 7: N 52°07.362' / E 005°16.971'
Een informatiebord over Vliegdorp Soesterberg met een passend speelobject.
-------------------------------------------------------
WP 8: N 52°07.079' / E 005°17.294'
Voor de Duitse troepen was tijdens de Tweede Wereldoorlog een ontspanningsruimte nodig. In 1941 werd daarom hier een ‘Wehrmachtsheim’ geopend: een massief complex in onvervalste Nazi-bouwstijl.
Het gebouw werd om redenen van camouflage uitgevoerd in donkere baksteen en omvatte een indrukwekkende entree, theaterzaal, wijnkelder, kegelbaan, eetzalen en een aantal schuilkelders voor lucht- en gasaanvallen. Aan het eind van oorlog wilden de bezetters het complex opblazen, maar het lokale verzet zou dit hebben verhinderd.
Na de oorlog heeft het gebouw dienst gedaan als opleidingsgebouw van de KLM en als gebouw voor de luchtvaartgeneeskundige dienst. In de jaren vijftig kreeg het zijn huidige representatieve functie als Officierscasino.
-------------------------------------------------------
WP 9: N 52°06.714' / E 005°17.479'
Achter het hek lag Kamp Zeist, oorspronkelijk aangelegd door de Fransen in 1804. Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren hier ca. 12.000 gevluchte Belgische soldaten geïnterneerd. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het terrein in gebruik bij de Amerikaanse luchtmacht.
-------------------------------------------------------
WP 10: N 52°06.623' / E 005°17.411'
Over het hek met prikkeldraad zie je het detentiecentrum Zeist. Tussen 1999 en 2002 was dit Brits grondgebied. Hier vond namelijk het Lockerbie-proces plaats over de aanslag in 1988 op een toestel van Pan Am waarbij 270 slachtoffers vielen. De nasleep ervan kende veel diplomatiek getouwtrek, waarbij de Koude Oorlog een onderliggende factor was.
-------------------------------------------------------
WP 11: N 52°06.687' / E 005°17.136'
-------------------------------------------------------
WP 12: N 52°06.621' / E 005°16.811'
De opdracht voor dit kunstwerk was tweeledig: het werk was bestemd als eindpunt van de Zeisterse kunstroute 'Over de liefde', maar daarnaast moest het gaan over de samenwerking in de jaren 1945-1994 tussen de Amerikaanse en de Nederlandse luchtmacht. Het kunstwerk is een teken, dat uit het bos oprijst en tegen de lucht afsteekt, versterkt door een steeds veranderende lichtreflex. Er zijn twee vormen die elkaar ondersteunen tot één vorm, een uitdrukking van samenwerking, verbondenheid en van waakzaamheid ter bescherming van vrede. Liefde en veiligheid zijn beide gebaseerd op die samenwerking. Zonder liefde tussen mensen is er geen leven. Zonder vertrouwen tussen de volken is er geen vrede.
Je kunt door het hek heen naar het monument. Maar voor het beantwoorden van de vraag is het niet nodig.
Vraag 2: uit welk jaar stamt dit kunstwerk?
- 1994: B = 4
- 1995: B = 5
- 1996: B = 6
-------------------------------------------------------
WP 13: N 52°06.067' / E 005°15.956'
-------------------------------------------------------
WP 14: N 52°06.135' / E 005°15.837'
-------------------------------------------------------
WP 15: N 52°06.110' / E 005°15.346'
-------------------------------------------------------
WP 16: N 52°06.332' / E 005°15.315'
Tussen 1955 en 1965 legt de NAVO een eigen leidingnetwerk aan in Europa om militaire operaties te voorzien van brandstof, ook als de reguliere toevoer stokt. Het totale net omvat zo'n 6000 kilometer pijplijn, waarvan 1000 in Nederland. Ter hoogte van Huis ter Heide loopt een aftakking van de hoofdlijn naar vliegbasis Soesterberg.
Bij de aanleg van de A28 moet een oplossing worden gevonden voor het kruisen van de geheime pijplijn. Jarenlang gaat het gerucht dat hiervoor een viaduct is gebruikt dat tot de zomer van 2018 heeft gelegen op het tracé van de verdwenen spoorlijn Zeist-Bilthoven. Het viaduct wordt in 1969 aangelegd als er nog helemaal geen A28 is. Die wordt pas een paar jaar later onder het viaduct uitgegraven. Het viaduct wordt verantwoord met ideeën over een mogelijke herstart van de spoorlijn en krijgt de sprekende naam ‘Het Oude Spoor’. Er liggen zelfs weer even rails op.
In 1986 zorgt 'Het Oude Spoor' voor politieke onrust in Zeist. Sommige raadsleden hebben geen vertrouwen in een rendabele exploitatie van de spoorlijn en vinden de aanleg van het viaduct weggegooid geld. Maar volgens een rapport van de fracties PPR, PSP en EVP gaat het helemaal niet om een doorstart van de spoorlijn. Het viaductje is enkel een dekmantel voor de geheime pijpleiding, zo stellen deze partijen. Als het viaductje in augustus 2018 wordt afgebroken blijkt er echter geen pijplijn te bekennen…
Het juiste antwoord is eigenlijk jammer om weg te geven, want juist het mysterieuze karakter maakt dit verhaal zo fascinerend.
De NAVO-pijplijn heeft wel degelijk gelopen ter hoogte van het viaductje, maar gewoon onder de grond en onder de snelweg door. In 1988 is de pijplijn grotendeels afgebroken en voor zover nog aanwezig volgestort met beton. De Koude Oorlog is op dat moment nog niet afgelopen en vliegbasis Soesterberg nog volledig operationeel. Er is dus een vervangende pijplijn nodig en die komt er ook: een stukje verderop bij de Ericaweg.
De aansluitpunten van 'Het Oude Spoor' zijn in het talud nog goed herkenbaar.
Fiets door naar het volgende WP. Dat kan het snelst via het zandpad dat 200 meter na het viaduct rechtdoor loopt waar de weg een bocht naar rechts maakt. Maar na heftige regenval is het wellicht slimmer om de weg te volgen. Dan kom je er ook.
-------------------------------------------------------
WP 17: N 52°06.714' / E 005°15.148'
Het voormalige station Huis ter Heide ligt aan het tracé van de oude spoorlijn Zeist-Bilthoven. Het station werd in 1941 tijdelijk gesloten. Na de Tweede Wereldoorlog werd de lijn nog even in gebruik genomen, maar alleen voor goederenvervoer. Het gebouw huisvestte vanaf 1943 café Spitfire, jarenlang een ontmoetingsplek voor Amerikaanse soldaten die in de barvrouw soms een 2e moeder vonden. In 2020 is het pand prachtig hersteld, waarbij zelfs een nieuw stukje spoorlijn is gemaakt.
Vraag 3: wat is het huisnummer van dit pand?
- 10 B: C = 2
- 10 D: C = 4
- 10 F: C = 6
-------------------------------------------------------
WP 18: N 52°06.836' / E 005°15.593'
Eventuele pauzeplek én een spoor uit de Koude Oorlog.
Niet geheel toevallig koos de hamburgergigant in 1987 voor Huis ter Heide als locatie voor de eerste McDrive van Nederland. Met de nabijheid van de Amerikanen, die dit fenomeen al kenden van thuis, leek succes verzekerd en dat was ook zo. Een extra argument voor de Amerikaanse aanloop was dat militairen niet in uniform naar een restaurant mochten. Maar bij het drive-inrestaurant konden ze gewoon in hun auto blijven zitten en dat was toegestaan.
De Amerikanen hadden in deze omgeving eigenlijk hun complete wereld binnen handbereik met een supermarkt, kapel, radiostation, school, woonwijk en zelfs een eigen auto-importeur.
Steek vanaf hier via de stoplichten twee keer over naar het Witte Kerkje en fiets van daaruit naar het volgende WP.
-------------------------------------------------------
WP 19: N 52°06.770' / E 005°15.300'
Villa Beukenoord (1904) was het eerste grote woonhuis in het vanaf 1900 aangelegde villapark Overplaats Zandbergen. De villa ligt markant aan de Amersfoortseweg en verkeert van buiten nog in de oorspronkelijke staat.
Hier was van 1951 tot 1983 het Militair Tehuis 'De Cockpit' gevestigd, compleet met Spitfire in de voortuin.
-------------------------------------------------------
WP 20: N 52°06.968' / E 005°15.115'
In 1941 bouwen de Duitsers hier links het gecamoufleerde kamp Waldlager II met gebouwen die er vanuit de lucht uitzien als gewone huizen. Vanaf de grond is het Duitse karakter echter onmiskenbaar. Het tegenwoordige Walaart Sacrékamp is als enige van de drie Duitse kampen rond de vliegbasis bewaard gebleven.
-------------------------------------------------------
WP 21: N 52°07.453' / E 005°14.794'
Eventuele pauzeplek.
-------------------------------------------------------
WP 22: N 52°07.727' / E 005°15.010'
-------------------------------------------------------
WP 23: N 52°07.640' / E 005°15.334'
Je bent aan het andere eind van de landingsbaan. Helemaal in de verte ligt WP 6.
Rechts van je bevindt zich Camp New Amsterdam dat nog steeds in gebruik is bij Defensie. Hier ligt sinds 2023 een deel van de Nederlandse goudvoorraad.
Op dit terrein staat de monumentale Zuluhal dat de grootste kanteldeuren van Europa heeft. Het is de grote loods die je op de achtergrond boven de voorste gebouwen uit ziet steken. Met veel moeite zijn vanaf deze plek de witte letters ‘ZULU’ op het gebouw te lezen.
In de Zuluhal hebben tijdens de Koude Oorlog altijd twee toestellen paraat gestaan die binnen 5 minuten in de lucht konden zijn. In 1989 is dit bijvoorbeeld gebeurd toen een Russisch vliegtuig onbemand door vloog nadat de piloot was uitgesprongen. Dit incident staat centraal in het Boekenweekgeschenk 'Heldere Hemel' van Tom Lanoye uit 2012.
-------------------------------------------------------
WP 24: N 52°07.771' / E 005°15.476'
Hier begint het zogenaamde sheltergebied.
Het is de vroege ochtend van 5 juni 1967 tijdens de Zesdaagse Oorlog. Israëlische gevechtsvliegtuigen suizen ‘onder de radar’ richting Egypte. Daar bombarderen ze verschillende luchtbases en vernietigen zo in één klap de complete Egyptische luchtmacht.
Naar aanleiding van deze verrassingsaanval krijgt iedere NAVO-basis in Europa bomvrije shelters (schuilplaatsen) voor de vliegtuigen. Gemaakt van golfplaat met daarop een huid van gewapend beton weerstaan ze een directe inslag van 500-ponder bommen. De shelters staan ogenschijnlijk lukraak in het landschap. Dit is bewust gedaan zodat ze niet allemaal in één aanvalsrun gebombardeerd kunnen worden.
De shelters zijn de stille getuigen van de Amerikaanse naoorlogse luchtverdediging tegen een mogelijke Russische aanval. In elk van de shelters heeft vanaf 1978 een F15 gestaan van het squadron 'Wolfhounds'. Nu hebben de shelters een nieuwe rol, bijvoorbeeld als kunstenaarswerkplaats of evenementenlocatie.
-------------------------------------------------------
WP 25: N 52°07.865' / E 005°15.561'
Verscholen in het groen ligt rechts van de weg een vijver. Vroeger was dit één van de blusvijvers op het terrein. Nu is het water driftig in gebruik bij slangen, libelles en salamanders.
-------------------------------------------------------
WP 26: N 52°07.916' / E 005°15.635'
Achter een loodzware, meer dan dertig centimeter dikke deur, vind je bunker 600. Dit was de Amerikaanse commandobunker tijdens de Koude Oorlog. Deze bunker is bestand tegen alles dat de Russen konden inzetten: chemische, biologische en zelfs nucleaire wapens. In het geval van een aanval konden tientallen personen hier verblijven. Het commandocentrum moest drie tot vier weken kunnen opereren, onafhankelijk van de buitenwereld.
Vraag 4: hoeveel personen konden hier ongeveer tegelijk verblijven?
- 25: D = 7
- 45: D = 8
- 65: D = 9
Fiets een stukje terug en ga op de kruising rechtdoor.
-------------------------------------------------------
WP 27: N 52°07.873' / E 005°15.460'
Dit gebouw hoorde bij het ‘Aircraft Fuelling Station’. Achter dit pand lag tot in de 21e eeuw een grote kerosineheuvel met brandstofvoorraad.
-------------------------------------------------------
WP 28: N 52°07.858' / E 005°15.407'
Direct na het verlaten van de vliegbasis ligt links een van de ca. 90 betonnen observatieposten. Ze zijn tot begin jaren negentig gebouwd langs de grenzen van de basis om de bewaking te verscherpen. Dit was nodig nadat een actiegroep in 1992 een helikopter in brand had gestoken op Vliegbasis Deelen bij Arnhem.
-------------------------------------------------------
WP 29: N 52°08.519' / E 005°15.015'
-------------------------------------------------------
WP 30: N 52°08.597' / E 005°15.269'
Iets verderop, bij Fietsknooppunt 8, gewoon rechtdoor. Dus niet rechts omhoog.
-------------------------------------------------------
WP 31: N 52°08.735' / E 005°16.700’
-------------------------------------------------------
WP 32: N 52°08.412' / E 005°16.349’
Als je het munitiepark vanuit de lucht bekijkt, zie je vooral groen en bos. Schijn bedriegt. Veilig verscholen onder een dak van natuur staan hier sinds 1960 kolossale munitiebunkers van gewapend beton. Ze worden iglo’s genoemd vanwege hun vorm maar ook vanwege de mooie combinatie met de afkorting ESKIMO: Explosive Safety Knowledge IMprovement Operation.
In de bunkers lagen duizenden en duizenden kilo’s munitie opgeslagen. Over de veiligheid is goed nagedacht. De in camouflagekleuren geschilderde munitiebunkers hebben een licht dak. Zo knalt het dak eraf, maar blijven de muren staan wanneer de inhoud van de opslagplaats per ongeluk explodeert.
Vraag 5: hoeveel kilo munitie mocht hier maximaal liggen per vierkante meter?
- 1000: E = 0
- 2000: E = 4
- 3000: E = 8
-------------------------------------------------------
WP 33: N 52°08.340' / E 005°16.172’
Opnieuw een blusvijver. Direct erna liggen aan de linkerkant enkele lege vakken, waarvan de functie niet helemaal duidelijk is. Zijn dit verstopplaatsen geweest voor vliegtuigen, waarbij camouflagenetten over de aarden wallen konden worden getrokken? Of waren het open opslagplaatsen voor munitie? Er wordt momenteel uitgegaan van het laatste, maar de eerste optie klinkt nog steeds spannend.
-------------------------------------------------------
WP 34: N 52°08.336' / E 005°16.014’
Vóór het ‘Ammunition Depot’ staat het kunstproject Model Former Soesterberg Airbase.
Sinds 2011 is aan Park Vliegbasis Soesterberg een collectie kunstwerken toegevoegd die de bijzondere sfeer en waarde van plekken en gebouwen versterkt.
Deze sculptuur integreert een voormalig wachthuisje bij de munitiebunkers en is een deels abstracte verbeelding van de basis. De voorwerpen in het beeld zijn door de kunstenaars allemaal op de basis gevonden. De donkerkleurige betonnen 'saus' waarmee het geheel is overgoten roept een lugubere sfeer op en verwijst naar de vliegbasis als een plek waar in de loop van een eeuw veel is gebeurd.
Vraag 6: hoeveel partijen hebben ondersteund bij de realisatie van dit kunstwerk?
- 4 partijen: F = 3
- 8 partijen: F = 6
- 12 partijen: F = 9
-------------------------------------------------------
WP 35: N 52°08.349' / E 005°15.878’
-------------------------------------------------------
WP 36: N 52°08.222' / E 005°16.008’
Het voormalige benzine-, olie- en smeermiddelenstation.
-------------------------------------------------------
WP 37: N 52°08.088' / E 005°16.413’
Hier stond Gebouw 67. In 1951 gebouwd als officiersmess (eetgelegenheid) met een kelder die mogelijk een restant was van het in 1940 gesloopte theehuis Soesterdal. Enkele jaren terug is het gebouw gesloopt, maar de kelder is onder de grond bewaard gebleven.
-------------------------------------------------------
WP 38: N 52°08.023' / E 005°16.540’
Links achter je zie je de radartoren van de vliegbasis. Deze doet nog steeds dienst voor de Koninklijke Luchtmacht. Het is een belangrijk onderdeel van de bewaking van ons luchtruim, 24 uur per dag en 7 dagen per week. De Koude Oorlog mag dan voorbij zijn, de dreigingen zijn dat niet.
-------------------------------------------------------
Je bent bijna terug op de parkeerplaats. Tijd om een bankje te zoeken en het eindcoördinaat te berekenen.
N 52°07.(A+1)(B-5)(C-5)' / E 005°16.DEF’
Heel veel succes!
Hopelijk is het een leuke en interessante fietstocht geweest. Heb je vragen of suggesties? Laat ze me weten.
Goede reis naar huis!