Wereldberoemd dankzij een misvatting Virtual Cache

Short English description below.

Jacob van Ruisdael

Jacob van Ruisdael was een Noord-Nederlands schilder, tekenaar en etser, bekend van zijn landschappen en zeegezichten. Hij behoort tot de beste schilders die de Gouden Eeuw heeft voortgebracht.

Er is veel speculatie over het leven van Van Ruisdael, omdat er weinig over de schilder bekend is: zo zijn alleen al zijn geboortedatum en sterfplek hevige discussiepunten. Voor zover bekend is er geen enkel portret, zelfportret of brief van Van Ruisdael bewaard. Er is een duidelijk beeld van zijn werk maar veel minder van zijn leven.

Op 9 juni 1661 verklaarde hij 32 jaar oud te zijn, wat betekent dat hij werd geboren in 1628 of 1629. Hij was de zoon van de onfortuinlijke lijstenmaker Isaack van Ruysdael, die ook wat schilderde. Van Ruisdael was een neef van de bekende landschapsschilder Salomon van Ruysdael. Hij groeide op in het Haarlemse schildersmilieu. Van Ruisdaels familie staat ook bekend onder de naam 'de Goyer' naar hun afkomst uit het Gooiland. Isaack veranderde echter zijn naam in Van Ruysdael. Alleen Jacob spelde de nieuwe familienaam met een i. Zijn vader, zijn oom en hun kennissen, waaronder Jan van Goyen, hebben grote invloed gehad op de ontwikkeling van de schilder.

Van Ruisdael bleef zijn hele leven ongehuwd. Op 14 maart 1682 werd hij begraven in het zuiderdwarsschip van de Haarlemse St. Bavokerk (grafnummer 177). Waarschijnlijk is hij aan het eind van zijn leven naar Haarlem teruggekeerd. Er is namelijk geen document gevonden dat zijn naaste familieleden een in de stad Amsterdam geldende speciale belasting hebben betaald voor als een overledene buiten zijn woonplaats begraven werd. Ook zijn er verhalen dat hij in armoede is gestorven, maar dit is waarschijnlijk een verwisseling met zijn neef Jacob Salomonsz. van Ruysdael (ca. 1630-1681), van wie het zeker is dat hij arm is overleden.

Van Ruisdael raakte na zijn dood enigszins in vergetelheid. Toen ruim een eeuw later buitenlandse schilders, zoals Joshua Reynolds en John Constable hem bleken te bewonderen, werd hij weer bekend. Zo werd in 2006 een overzichtstentoonstelling aan Van Ruisdael gewijd in Londen.

Van Ruisdaels belangrijkste werken zijn De molen bij Wijk bij Duurstede (circa 1670) en De Joodse begraafplaats (1655-1660).

De molen bij Wijk bij Duurstede

De molen bij Wijk bij Duurstede is een schilderij, olieverf op linnen, 83 x 101 centimeter groot, gemaakt rond 1670. Het werk is eigendom van de gemeente Amsterdam en bevindt zich sinds 1885 in het Rijksmuseum Amsterdam.

Het weergeven van een Hollands landschap met een windmolen was voor Van Ruisdael de gewoonste zaak. Het Hollandse landschap was namelijk gevuld met duizenden molens. Overigens werd pas in de negentiende eeuw duidelijk dat Van Ruisdael een zicht op Wijk bij Duurstede had geschilderd.

De molen bij Wijk bij Duurstede toont de wallenkant van de Lek bij Wijk bij Duurstede. Aan de horizon is de afgevlakte toren van de plaatselijke Grote of St. Janskerk te zien, alsook Kasteel Duurstede, het zomerverblijf van de bisschoppen van Utrecht. De stadsmuur en de stadspoort, die ter hoogte van de drie vrouwen moet hebben gestaan, zijn niet weergegeven. De horizon wordt laag weergegeven. Meer dan driekwart van het schilderij wordt daardoor ingenomen door de dreigende wolkenlucht, waardoorheen niettemin ook enkele stralen zonlicht boren, die de molen dramatisch oplichten. Ook de drie vrouwen en de kleine zeilboot worden door een lichtstraal geaccentueerd. Over het water wisselen licht- en schaduwbanen elkaar af.

De drie vrouwen verwijzen naar de Vrouwenpoort die zich iets rechts van hen bevindt, maar niet op het schilderij zichtbaar is.

Zoals de meeste werken van Van Ruisdael, is ook De molen bij Wijk bij Duurstede ongedateerd. Niettemin heeft de datering redelijk precies kunnen plaatsvinden aan de hand van enkele elementen uit het schilderij: de afgeplatte Grote of St. Janskerk, rechts aan de horizon, bevat een wijzerplaat en archiefonderzoek heeft uitgewezen dat deze geplaatst is in 1668. Archiefonderzoek heeft ook aangetoond dat het op de voorgrond zichtbare houten sluisslot na 1 oktober 1669 werd aangelegd. Het bleef in ieder geval tot het voorjaar van 1670 in gebruik, toen het door een iets beter exemplaar vervangen werd. Het sluisslot werd bij hoog water gesloten, zoals op het schilderij waar te nemen is. Daarnaast biedt Kasteel Duurstede een nog ongehavende aanblik, waar het tijdens het Rampjaar 1672 fors beschadigd werd. Bijgevolg kan het werk met redelijke zekerheid gedateerd worden tussen deze twee jaartallen.

Leutertoren/-poort

De molen werd gebouwd op een oude hoektoren in de stadsmuur. Het fundament van de molen Rijn en Lek, de Leuterpoort, is bijna twee keer zo oud als de molen zelf. Het bouwwerk begon als zelfstandig verdedigingswerk en was van een aanzienlijke hoogte. De Leutertoren werd in de omwalling van de stad opgenomen en in 1629 pas een echte poort. In 1653 werd de stadspoort geschikt gemaakt voor de doorgang met paard met wagen. Er zijn slechts twee aanzichten bekend waarop de Leutertoren te zien is zonder bovenbouw van de molen. Het betreft een schilderij toegeschreven aan Jan Abrahamsz Beerstraten en een anonieme tekening van rond 1650. Het schilderij van Beerstraten vertoont elementen die getrouw zijn weergegeven, zoals het kasteel, maar ook dingen die berusten op fantasie. De Leutertoren die Beerstraten weergeeft komt overeen met de Leutertoren die de anonymus tekende. We mogen daarom aannemen dat het beeld klopt op dit punt.

Molen Rijn en Lek

In 1659 diende Anthony van Eyndhoven het verzoek in om op de Leuterpoort een molen te mogen bouwen, die de naam Rijn en Lek zou krijgen. Het waren economisch moeilijke tijden en met het bouwen van een runmolen wilde Anthony een bijdrage leveren aan de werkgelegenheid in Wijk bij Duurstede. Run is gemalen eikenschors dat gebruikt wordt bij het leerlooien. Er was veel weerstand van de omwonenden, men was terecht bang voor stankoverlast. Maar er kwam toestemming om eerst een deel van de poort te slopen en daarbovenop een molen te bouwen. Door het huis naast de molen te kopen loste hij de weerstand van de bewoners op. Daarna is dit huis eeuwenlang molenaarswoning geweest.

Na Anthony van Eyndhoven kent de molen diverse eigenaren. In 1824 kocht Jacobus Johannes de Heus de molen Rijn en Lek die 5 generaties in handen van de familie de Heus zou blijven.

Door de opkomst van de mechanisatie en een slechte bedrijfsvoering ging het bergafwaarts met het bedrijf. In 1914 ging het bedrijf van Pieter de Heus failliet en de Rijn en Lek werd te koop aangeboden. De molen werd voor 11.000 gulden eigendom van een coöperatie. In 1924 werd de molen alweer te koop aangeboden. Drie landbouwers kochten de molen. Het bedrijf liep goed, maar er werd steeds meer gemechaniseerd. De molen was voor het malen niet meer nodig. Het gevaar van totale sloop was allang niet meer denkbeeldig. Om te voorkomen dat de molen, die uit het beeld van ons rivierenlandschap niet meer weg te denken was, voorgoed verloren zou gaan, werd een comité van bezorgde inwoners van de stad gevormd.

Ze wilden zich toeleggen op een aantal speerpunten: kunsthistorisch sentiment, toerisme, landschap en monumenten. Daarnaast waren ook wat bestuurders in het comité opgenomen om een goede ingang te hebben bij gemeente en provincie. Na bekendmaking van de oprichting in de dagbladen, volgde een oproep in de kranten om het comité financieel te steunen in zijn doel. De mensen die sympathieën koesterden voor de verenigingen die zitting hadden in het comité, werden aangesproken. Er werd geappelleerd aan het historisch besef en het schoonheidsgevoel van de mensen. Het vermelden dat de molen met ondergang werd bedreigd, moest hen over de streep trekken. Het feit dat het om Van Ruisdaels molen ging werd breed uitgemeten. Als molen van Van Ruisdael bezat het bouwwerk internationale vermaardheid en was hij toeristisch van nationaal belang.

De misvatting

De succesvolle campagne van het comité leunde zwaar op de aanname dat de molen Rijn en Lek dezelfde molen zou zijn als op het wereldberoemde schilderij. Een bewijs hiervoor is een brief uit 1919 van kunstenaar Nieuwenhuis waarin hij vertelt hoe de waard van Het Schippershuis hem wijst op de molen van Van Ruisdael. Toeristen werden dus inderdaad met het verkeerde verhaal in de stad onthaald. Toen het comité eenmaal opgericht was, ontstonden er twijfels of de molen Rijn en Lek wel écht de molen van Van Ruisdael was. Die twijfel was niet zo verwonderlijk omdat een goede beschouwer toch meteen een paar discrepanties opvalt. De molen Rijn en Lek heeft een vierkante basis. Die basis staat er al sinds de Middeleeuwen en is niet na het maken van het schilderij tot stand gekomen. De positionering van kerktoren en kasteel ten opzichte van de molen in combinatie met de rivier de Lek, is niet mogelijk bij de molen Rijn en Lek, of Van Ruisdael zou dobberend in een bootje midden op de rivier zijn standpunt moeten hebben gekozen. Alleen zo kon hij de molen in beeld krijgen met het kasteel links. Wat een oplettende leek al opvalt, moet een groep kunstkenners toch zeker zijn opgevallen?

Feit is dat de koppeling molen Rijn en Lek en molen van Van Ruisdael een — in marketingtermen — unique selling point was. Met dit gegeven kon je landelijk actie voeren en succes behalen. Als het besef pas gedurende de rit doordrong dan was er natuurlijk geen weg terug meer. Dan zouden de donateurs zich belazerd voelen en het comité in zijn hemd staan. Om dat te voorkomen was het zaak een einde te maken aan de discussie. Een expert van naam moest bevestigen dat Rijn en Lek de molen van Van Ruisdael was.

Daar wist men precies de geschikte man voor! Het was dr. Cornelis Hofstede de Groot die de eer kreeg de verkeerde aanname als waarheid te poneren. Behalve zijn expertise had Hofstede de Groot een paar karaktertrekken die hem geknipt maakten voor de missie om te bewijzen dat de Rijn en Lek de molen van Van Ruisdael was. Hofstede de Groot kleunde wel eens mis maar kwam nooit op zijn fouten terug. Hij was onbuigzaam en als hij eenmaal een standpunt had ingenomen, bleef hij dit verdedigen, zonder ook maar een duimbreed te wijken voor tegenargumenten. Hem in stelling brengen was eenvoudig. Eenmaal de vraag aan hem gesteld of de molen Rijn en Lek de molen van Van Ruisdael is, zou een ja of nee opleveren. Bij ja wist je dat dit antwoord voor eeuwig zou blijven staan.

Hij zou dan tegen alle redelijke argumenten in en desnoods onder ede blijven beweren dat dat zo was. Hofstede zei kennelijk ja, en verklaarde in 1928 dat zonder enig voorbehoud vaststond dat de molen Rijn en Lek dezelfde molen was als de molen afgebeeld op het doek van Ruisdael. Daarmee was de discussie gesloten! Dat hij ja zou zeggen, wisten de comitéleden al, want het was juist deze kunsthistoricus die de fabel de wereld in had geholpen. In 1911 schreef hij over de molen van Van Ruisdael in het vierde deel van zijn levenswerk "Beschreibendes und kritisches verzeichnis der werke des hervorragendsten holländischen Maler des XVII. Jahrhunderts". Het is werkelijk prachtig daarin om te lezen hoe alle argumenten die aangeven dat het niet om de molen van Van Ruisdael gaat, gebruikt worden om te zeggen dat het wel de molen van Van Ruisdael is. Maar in zekere zin is, dankzij deze misvatting van Hofstede de Groot en zijn onwrikbaar geloof in zichzelf, de molen Rijn en Lek behouden gebleven.

Opdrachten

Om deze virtuele cache te kunnen loggen, moet je de volgende opdrachten uitvoeren:

1. Ga naar bovenstaande coördinaten. Daar vind je de molen Rijn en Lek. Je vindt daar ook een ANWB-informatiebord, met daarop onder andere de tekst "In ABCD namen vrijwillige molenaars zijn taak over". Onthoudt het jaartal bij ABCD.
2. Ga naar WP2. Daar vind je het restant van de toren in de middeleeuwse stadsmuur, waarop de echte molen van Van Ruisdael ooit werd gebouwd. Ook daar vind je een informatiebordje. Tel de laatste twee jaartallen die daar op staan bij elkaar op en noem het resultaat EFGH.
3. Stuur een e-mail naar gcABCDEFGH@gmail.com met je teamnaam in het onderwerp, waarbij ABCD en EFGH vervangen zijn door de gevonden getallen. Als je de antwoorden goed hebt, krijg je automatisch een bevestigingsmail terug.
4. Het lijkt ons leuk om als eerbetoon een verzameling van foto's samen te stellen in de sfeer van het schilderij van Van Ruisdael. Omdat de omgeving dermate anders is geworden als in zijn tijd mogen we, net als hij, wel wat vrijheden nemen met de compositie. Plaats een foto bij je log, met daarop minimaal twee van de elementen uit het schilderij "De molen van Wijk bij Duurstede" herkenbaar op staan. Die elementen zijn: 1) De molen, 2) de afgeplatte Grote of St. Janskerk, 3) het torentje van Kasteel Duurstede of 4) het kunstwerk waar ooit de Vrouwenpoort gestaan heeft. Onder aan de cachepagina staan wat voorbeeldfoto's, maar een eigen gekozen locatie wordt zeer op prijs gesteld.

Logs zonder foto, of zonder correcte verzonden e-mail zullen verwijderd worden!

Overige bronnen

• De molen Rijn en Lek te Wijk bij Duurstede: wereldberoemd dankzij een misvatting

English

The famous picture "De molen bij Wijk bij Duurstede" was painted by Jacob van Ruisdael around 1670. After his death Van Ruisdael and his work were mostly forgotten until over a century later foreign painters, like Joshua Reynolds and John Constable, started admiring his work once again. The picture can be seen at the Rijksmuseum in Amsterdam.

The Leutertower was part of the city wall and was transformed to a gate in 1629. In 1659 Anthony van Eyndhoven submitted a request to build a mill on top of the Leutergate, which would get the name Rijn en Lek. Several millers ran the mill since, but due to bad management and industrialization the need for a mill was declining and in 1924 there was even talk of demolishing the mill. A comity of concerned citizens was formed whose mission was to save this iconic building. It was after all the famous mill from the painting by Van Ruisdael.

During their successful endeavor some doubts started to arise if this mill was the actual mill painted by Van Ruisdael. The Rijn and Lek mill has a square base for instance and the positioning of the church tower and castle in regards to the mill and the flow of the river seemed at odds. As the effort to save the mill was mostly based on it being the mill painted by Van Ruisdael it was very important that they confronted those doubts head on. And the best way to do so, was to get an expert to make a decision, so they asked the art-historian Cornelis Hofstede de Groot to do just that.

The choice for Hofstede de Groot by the comity was deliberate, as one of his personality traits was that once he'd taken a standpoint, he'd defend it till the end. They asked him if the mill was the one in the painting and in 1928 he declared it to be so, putting the discussion to rest. The comity had already known he would say yes, as he was the one who had started the fable about the mill being the one in the painting in his 1911 work "Beschreibendes und kritisches verzeichnis der werke des hervorragendsten holländischen Maler des XVII. Jahrhunderts". It's an interesting read, as he uses all the arguments that indicate this isn't the mill painted by Van Ruisdael to prove it is actually that mill. So due to his misapprehension and strong belief in himself we can still enjoy the mill today.

To log this virtual cache, you need to fulfill the following assignments:

1. Go to the coordinates mentioned at the top of this page. There you will find the mill Rijn en Lek. You will also find an ANWB informational sign, with the text "In ABCD namen vrijwillige molenaars zijn taak over". Note the year at ABCD.
2. Go to WP2. Here you'll find the remnants of the tower in the medieval city wall on which the real mill painted by Van Ruisdael was built. You'll find another informational sign. Add the last two years mentioned on there together and note that as EFGH.
3. Send an email to gcABCDEFGH@gmail.com with your teamname in the subject, where ABCD and EFGH are substituted by the numbers you found. If the answers are correct you'll get an automatic confirmation email in response.
4. Post a picture with your log in the style of the painting. It can be taken from anywhere, but it should include at least two of the elements from the painting "De molen van Wijk bij Duurstede" and they should be recognizable. Those elements are: 1) The mill, 2) the Grote of St. Janschurch, 3) the little tower of Castle Duurstede or 4) the piece of art at the place which used to be the Vrouwenpoort (Womens gate). There are some example pictures at the bottom of this cache page, but picking your own location is appreciated.

Logs without photo, or without having sent an email with the correct answers will be deleted!

Virtual Reward - 2017/2018

This Virtual Cache is part of a limited release of Virtuals created between August 24, 2017 and August 24, 2018. Only 4,000 cache owners were given the opportunity to hide a Virtual Cache. Learn more about Virtual Rewards on the Geocaching Blog.