Dolinki Jurajskie - geneza
Dolina Grzybowska to stosunkowo niewielka dolinka we wschodniej części Garbu Tenczyńskiego. Jej długości to niewiele ponad 3 kilometry, a deniwelacja to ok. 125 m. Łagodna zacieniona leśna dolinka idealnie nadaje się na spokojny niedzielny spacer z rodziną. Jest to także jedna z tzw. „Podkrakowskich Dolinek Jurajskich”, tu i ówdzie chociaż nieco ukryte za ścianą zieleni wyłaniają się białe wapienne zęby skał…Dolina chociaż nie tak malownicza jak chodźmy Dolina Bolechowicka czy Kobylańska, z pewnością zasługuje na odwiedzenie. Z resztą, jak się za chwilę okaże Dolina Grzybowska i Bolechowicka mają ze sobą więcej wspólnego niż mogłoby się wydawać… Być może spostrzegawczy spacerowicz zauważy, że dolina ta (szczególnie przy ujściu) jest niewspółmiernie szeroka w stosunku do niewielkiego potoku który ją odwadnia…? Coś tu nie gra…
Ale od początku, a dokładnie od Mezozoiku…
W budowie geologicznej tego obszaru największy udział posiadają górnojurajskie wapienie, a więc skały zbudowane głównie z węglanu wapnia. Powstały one w ciepłym i stosunkowo płytkim morzu, w wyniku osadzania się na jego dnie skorupek i szkieletów różnych organizmów morskich, jak skorupiaki, małże, ramienionogi, itp.
W rejonie Krakowa górnojurajskie wapienie tworzą gruby, liczący około 300 m miąższości kompleks. W jego obrębie najbardziej charakterystyczne są wapienie skaliste, które jako najbardziej odporne na procesy wietrzenia uległy wypreparowaniu spośród pozostałych odmian budując obecnie tak charakterystyczne dla krajobrazu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej skałki, zarówno na wierzchowinach, jak i w dolinach.
W procesie formowania się obecnej rzeźby po ustąpieniu ostatniego morza w górnej kredzie (80 mln lat), największy wpływ na jej obecny kształt wywarły zachodzące w trzeciorzędzie, a dokładniej w miocenie (23 mln lat) alpejskie ruchy górotwórcze. Nasunięcie fałdujących się Karpat na sztywną płytę Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej spowodowało jej spękanie na różnej wielkości bloki i wzajemne się ich przesuwanie wzdłuż płaszczyzn uskoków, a więc doprowadziło do powstania zrębów, w tym Garbu Tenczyńskiego oraz tektonicznego zapadliska – Rowu Krzeszowickiego.
Około 15 mln lat temu Rów Krzeszowicki wypełniło morze pozostawiając grube serie ilastych osadów, rowu jako takiego nie można było dostrzec w terenie. Istniał on jedynie w sensie geologicznym. Ale to właśnie wówczas zaczęły dziać się ciekawe rzeczy…
Z końcem trzeciorzędu gdy po pradawnym morzu nie było już śladu, rozpoczął się proces rozwoju obecnych dolin. Początkowo potoki z Wyżyny Olkuskiej spływały bezpośrednio ku Wiśle przez Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński żłobiąc swe koryta w miękkich osadach mioceńskich.
Po dotarciu do bardziej twardego podłoża, rzeki stopniowo rozcinały je tworząc przełomy. Takim przełomem jest na przykład przełom Rudawy w okolicach Skały Kmity. Należy jednak pamiętać, że gdy zaczął on powstawać nie płynęła tędy Rudawa (która jeszcze nie istniała), lecz inna rzeka: Kluczwoda, chociaż lepsza była by nazwa pra-Kluczwoda.
Przebicie się przez twarde skały i wyżłobienie przez rzekę przełomu nie jest łatwe, szczególnie, gdy nie charakteryzuje się ona obfitym i burzliwym przepływem, ani znacznym spadkiem. Dlatego z czasem na skutek obniżania się poziomu Wisły i silnej erozji wgłębnej, rzeki ulęgały stopniowemu przeciągnięciu na wschód, żłobiąc koryto w miękkich utworach w dnie Rowu Krzeszowickiego i łącząc się ze sobą w środkowej jego części tworząc pra-Rudawę. Gdy ciek zmienia bieg będąc „przeciągnięty” przez inny, mówimy o kaptażu rzecznym!
Powstająca Rudawa, która po połączeniu coraz większej liczby cieków stała się największą rzeką w regionie zaczęła coraz intensywnie rozcinać i pogłębiać zapadlisko rowu Krzeszowickiego. Jednocześnie płynące z północy, a zatem z Wyżyny Olkuskiej, cieki dążyły do uzyskania tej samej co Rudawa bazy erozyjnej, wcinając się coraz mocniej i coraz głębiej w dno swych dolin. Z czasem w rejonie uskoku pomiędzy wyżyną a rowem powstały tak dobrze wszystkim znane i malownicze dolinki!
A co działo się z dolnymi odcinakiem dawnych dolin rzecznych, które obecnie znalazły się na Garbie Tenczyńskim?
Na grzbiecie Garbu sprawne oko Earthcachera dostrzeże leżące od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów niżej wierzchowiny garbu, szerokie i płaskie przełęcze przerywające ciągłość przedczwartorzędowych dolin. To dawne przełomy rzeczne, obecnie przykryte warstwą osadów czwartorzędowych.
Niższe części dolin częściowo zostały opuszczone, a niekiedy wtórnie wykorzystane przez mniejsze cieki, jak Sanka, Brzoskwinia, czy też bezimienny mały potok płynący w Dolinie Grzybowskiej.
W okresie czwartorzędu, obecna rzeźba wykształciła się ostatecznie. Starsze struktury zostały w znacznym stopniu przykryte utworami pochodzenia lodowcowego, w tym piaskami, oraz występującymi na wierzchowinach i stokach lessami. W formowaniu się rzeźby istotną rolę odgrywają także zjawiska krasowe. Ich efektem są wywierzyska, krasowe leje, bezodpływowe dolinki (np. znane z rejonu Doliny Będkowskiej), jaskinie i schroniska skalne, oraz liczne ostańcie i wychodnie skał wapiennych pokryte charakterystyczną mikrorzeźbą.
Zapraszam zatem na krótki spacer po dawnej Dolinie Bolechowickiej (sic!), która obecnie nosi miano Grzybowskiej… :)
Po drodze można zapoznać się z okoliczną florą i fauną w ramach ścieżki dydaktycznej.
Earthcache:
Aby zaliczyć tego Earthcache należy udać się na spacer Doliną Grzybowską w celu przeprowadzenie dwóch prostych obserwacji oraz przeanalizować kameralnie topografię Wyżyny Olkuskiej, Rowu Krzeszowickiego, Garbu Tenczyńskiego i Obniżenia Cholerzyńskiego…
- Do wykonania zadania nr.1 potrzebna będzie dobra mapa topograficzna z czytelnie oznaczoną rzeźbą terenu lub dostęp do serwisu mapowego typu: Geoportal.gov.pl
Po załadowaniu serwisu defaultowo wyświatlają się ortofotomapy, by wybrać mapy topograficzne trzeba je włączyć w panelu w górnym prawym rogu wybierając opcję: Raster.
Zadanie 1.
Spójrz na mapę topograficzną okolic Krakowa. Wiesz już, że Dolina Grzybowska połączona była Kiedyś z Doliną Bolechowicką. Podobnie Dolina Kobylańska, połączona była poprzez bezimienną dolinę z doliną Aleksandrowicką.
Z jaką doliną na południe od Garbu Tenczyńskiego połączona była kiedyś Dolina Szklarki? I jak nazywa się odwadniający ja obecnie potok? Jeśli masz trudność z określeniem jej nazwy, spróbuj dokładnie przyjrzeć się mapie, przeanalizuj układ poziomic i własnymi słowami opisz którędy, według Ciebie płynęła kiedyś pra-Szklarka.
Zadanie 2. N 50° 06.037′ E 019° 47.075′
Po Dolinie Grzybowskiej najwygodniej poruszać się leśną aleją która prowadzi aż do Kleszczowa. Ale najpierw zatrzymajmy się w część lasu zwanej „Studzienki”. Znajduje się tu kilka źródeł mineralnych.
W miejscu oznaczonym przez współrzędne odnajdziesz obudowane ujęcie wody. Odpowiedz na pytanie: z ilu naturalnych bądź sztucznych otworów wypływa tu woda?
Swego czasu sporo ludzi czerpało stąd wodę do butelek i kanistrów, Skład chemiczny podawany był na tabliczkach, które ostatnimi czasy zniknęły. Na ich miejsce pojawiły się ostrzeżenia, że woda nie jest badana… Wody pić nie trzeba, ale ja orzeźwiam się nią za każdym razem gdy jestem w tym miejscu ;)
Zadanie 3. N 50° 06.523′ E 019° 46.587′
Znajdujesz się w pra-przełomie rzecznym rozcinającym Garb Tenczyński którym kiedyś swe wody toczył pra-Bolechówka. Prawda że imponujący! Jego oryginalne dno znajduje się co prawda pod kilkumetrową warstwą młodszych utworów, ale okoliczna rzeźba jasno wskazuje, że znajdujesz się „na siodle”. Obecnie nie płynie tedy oczywiśćie żaden potok.
Ale co by było gdyby nagle pojawiła się tu woda? Wyobraź sobie że nagle dokładnie na środku mostku stanęła zepsuta cysterna i trzeba wylać z niej powiedzmy 10 m3 wody. Co się z nią stanie? I dlaczego? Czy rozleje się na powierzchni klikudziesięciu metrów gdyż jest to teren bezodpływowy? A może jednak gdzieś popłynie?
Odpowiedzi musisz przesłać je do mnie za pomocą formularza kontaktowego. Wpis o znalezieniu możesz umieścić zaraz po wysłaniu wiadomości - jeśli odpowiedzi będą błędne, skontaktuję się z Tobą.
Bibliografia:
Gilewska S., Starkel L., 1979, Geomorfologia, typy rzeźby. [w:] K. Trafas (red) Atlas miejskiego województwa krakowskiego, Kraków
German K., 2003, Fizycznogeograficzne regiony województwa małopolskiego, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, 9-38
Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa
Dżułyński S., Henkiel A.,i in., 1966, Rozwój rzeźby dolinnej Południowej części Wyżyny Krakowskiej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, T: XXXVI, Z:4. Kraków
http://geoportal.gov.pl/