Uwaga: ze względu na znajdującą się tam kilkumetrową nie zabezpieczoną skarpę, EarthCache nie jest polecany dla dzieci. Zachowaj też szczególną ostrożność podczas poruszania się powyżej krawędzi urwiska.
Skarpa lessowa.
[PL]
Tytułem wstępu:
Zanim przedstawię kilka informacji na temat skał, znajdujących się w nich form i procesów je kształtujących, chciałbym opowiedzieć o tym, jak po raz pierwszy trafiłem w miejsce, gdzie znajduje się niniejszy EarthCache, oraz jak dalekie miało to konsekwencje dla mojego życia, o czym jeszcze wówczas nie wiedziałem. Będąc jeszcze uczniem szkoły podstawowej, wraz z innymi uczniami zostaliśmy zabrani przez nauczycielkę geografii na wycieczkę w okolice Kopca Kościuszki. Jednym z punktów programu była wizyta w tym właśnie miejscu. Dowiedziałem się wówczas wiele interesujących rzeczy z dziedziny geologii i topografii. Jako zadanie domowe mieliśmy wykonać proste zadanie laboratoryjne na podstawie zebranych tutaj próbek. To był początek mojej życiowej przygody z geografią, geologią, mapami i nawigacją, która zaowocowała studiami ze specjalnością geomorfologiczną, po ukończeniu studiów pracą przy produkcji map, a od kilku lat hobbystycznym zainteresowaniem geocachingiem, szczególnie zaś skrytkami EarthCache. Po wielu latach wróciłem w to miejsce, aby sobie to wszystko przypomnieć. Tak więc poza walorami geologicznymi i widokowymi, miejsce to ma - przynajmniej dla mnie - jeszcze jeden wymiar. Było to dodatkową motywacją, aby właśnie w tym miejscu stworzyć EarthCache wymagający od poszukiwacza nieco więcej zaangażowania niż zwykle.
Less:
W petrografii - czyli nauce zajmującej się skałami, stosuje się różne podziały typów skał w zależności od przyjętych kryteriów. Podstawowy podział oparty jest o sposób ich powstania i zgodnie z nim wyróżnia się skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Na terenie Polski najpowszechniejsze są skały osadowe. Ze względu na rodzaj materiału, z którego powstały skały osadowe, wyróżniamy skały chemiczne (np. sól kamienna), organogeniczne (np. wapień) i okruchowe (np. piaskowiec). Te ostatnie powstają na skutek akumulacji okruchów skalnych pochodzących z wietrzenia starszych skał. Większość z nich na terenie Polski powstała na dnie zbiorników wodnych, lub została przyniesiona przez lodowiec. Istnieją jednakże skały, które powstały w wyniku akumulacji materiału przyniesionego przez wiatr. Procesy geomorfologiczne związane z działalnością wiatru noszą nazwę procesów eolicznych. W przypadku więc powstawania skał z materiału przywianego przez wiatr mówimy o akumulacji eolicznej. Jednym z ciekawszych, a jednocześnie wciąż zagadkowych skał tego typu jest less.
Jak już wspomnieliśmy, less jest skałą okruchową, inaczej zwaną klastyczną. Ze względu na stopień cementacji, less należy do skał zwięzłych, czyli takich, w których poszczególne okruchy są ze sobą na tyle zespojone, że mogą tworzyć pionowe ściany i możemy oddzielić w całości blok takiej skały, ale przy niewielkim nacisku (np. przy zgniataniu w palcach) rozsypie się ona. Oprócz skał zwięzłych, mamy jeszcze do czynienia ze skałami litymi, których ziarna są bardzo mocno zespolone (np. piaskowiec) oraz luźne, których ziarna w ogóle nie są ze sobą zespolone (np. piasek). Less składa się głównie z bardzo drobnych okruchów pyłu kwarcowego, zwykle jednak zawiera domieszkę innych minerałów, głównie węglanu wapnia. Jest skałą porowatą, a przez to silnie przepuszczalną i przewiewną. Jego właściwości powodują, że tworzą się na nim bardzo urodzajne gleby. Szczególnie urodzajne są czarnoziemy, które tworzą się na lessach przy udziale roślinności stepowej - można na nich uprawiać bardzo wymagające rośliny jakimi są pszenica czy buraki cukrowe.
Ale skąd się te lessy w ogóle wzięły? Jak już wiemy, zostały przywiane przez wiatr. Ale skąd dokładnie? To pytanie dzieli badaczy do tej pory. Wg jednej koncepcji pochodzą one z osadów rzecznych, wg innych pochodzą z niszczenia starszych skał. Wiadomo jednak, że przywiane zostały z niedużych odległości sięgających najwyżej kilkadziesiąt km. Znany jest też ich wiek - powstawały w czasie zlodowaceń na obszarach nie pokrytych lądolodem, w warunkach suchego klimatu. W okresach pomiędzy poszczególnymi zlodowaceniami, w warunkach cieplejszego i wilgotniejszego klimatu, tworzyły się na nich gleby. Zdarzało się tak, że podczas ponownego ochłodzenia klimatu w czasie kolejnego zlodowacenia, osadzały się w tym samym miejscu nowe pokrywy lessowe, przykrywając wcześniej utworzoną glebę. Mówimy wówczas o tzw. glebach kopalnych.
Właściwości fizyczne lessu są zróżnicowane w zależności od obecności w nim wody. Suchy less jest na tyle zwięzły, że może tworzyć wysokie, pionowe ściany skalne, jednak w wyniku przesiąknięcia wodą łatwo się rozpada przechodząc w błotnistą masę. Łatwo też jest erodowany przez wodę, stąd w terenach lessowych często spotyka się głębokie wąwozy. Z tego samego powodu niewłaściwa uprawa czarnoziemów może doprowadzić do ich erozji. Taki proces mechanicznego wypłukiwania ziaren skalnych nazywany jest sufozją. W wyniku działania sufozji mogą powstawać formy podobne do krasowych - leje, czy nawet jaskinie. Nad skarpą, gdzie znajduje się niniejszy EarthCache, możemy obserwować taki zapadnięty lej i znajdujące się w jego dnie kanały sufozyjne prowadzące wgłąb skały lessowej.
Lej i kanał sufozyjny powyżej skarpy lessowej.
Kanały takie powstają zwykle w wyniku rozmywania szczelin powstających z pękania lessu, lub wykorzystują korytarze ryjących w nich swe nory zwierząt. Te ostatnie chętnie wykorzystują skarpy lessowe do kopania w nich swoich mieszkań, ze względu na jego małą zwięzłość ułatwiającą kopanie, jednak na tyle dużą, że pozwalającą na bezpieczne utrzymanie się stropu. W niektórych rejonach Polski i Świata w skałach lessowych ludzie drążyli tunele wykorzystywane jako piwnice i schronienia a nawet swoiste mieszkania.
Interesującą formą powstającą w lessach są tzw. kukiełki lessowe. Są to konkrecje o fantazyjnych kształtach zbudowane z węglanu wapnia, mogące osiągać długość do kilkunastu cm. Powstają one wskutek wypłukiwania węglanu wapnia i jego akumulacji w kanalikach wewnątrz skały lessowej.
Kukiełki lessowe.
Earthcache:
Zanim udasz się w celu zaliczenia tego EarthCache, musisz zaopatrzyć się w kilka niezbędnych do badań narzędzi. Są nimi:
- aparat fotograficzny
- taśma miernicza
- papier + ołówek
- ocet spirytusowy
- butelka wody
Aby zaliczyć znalezienie tego EarthCache, oprócz odpowiedzi na pytania musisz wykonać kilka badań terenowych - podobnych do tych, które wykonywane są przez geologów, geomorfologów i gleboznawców w terenie. Odpowiedzi musisz przesłać je do mnie za pomocą formularza kontaktowego, a niektóre wyniki swoich badań zamieścić w logu. Wpis o znalezieniu możesz umieścić zaraz po wysłaniu do mnie pytań - jeśli odpowiedzi będą błędne, skontaktuję się z Tobą.
Zadanie 1.
Twoim pierwszym zadaniem jest narysowanie profilu glebowego odkrywki. Weź kartkę papieru i narysuj na niej prostokąt o dłuższym boku pionowym i krótszym poziomym. W odkrywce widać dwa poziomy, odróżniające się od siebie barwą: górny - ciemny, próchniczny i dolny - jaśniejszy, lessowy. Oddziel je od siebie na rysunku poziomą kreską, górny oznacza jako A, a dolny jako B. Następnie umaczaj palec w materiale z poziomu A i rozsmaruj go w odpowiednim miejscu na rysunku. Następnie to samo zrób z poziomem B. Jeśli materiał w odkrywce jest mokry, wymalowanie profilu na kartce pójdzie łatwo. Jeśli jest suchy, dobrze jest zwilżyć palec (wodą, śliną) i dopiero nabrać na niego odrobinę materiału z odkrywki. Odczekaj, aż Twój "malunek" wyschnie (mokry materiał ma zafałszowaną, ciemniejszą barwę), a następnie zrób mu zdjęcie lub zeskanuj go. Dodaj do wpisu zdjęcie/skan własnoręcznie wykonanego profilu odkrywki. Poniżej pytań zamieściłem skan takiego profilu wykonanego przeze mnie:
Profil glebowy odkrywki.
Uwaga: zachowaj szczególną ostrożność przy górnej krawędzi skarpy - skarpa ma kilka metrów wysokości.
Zadanie 2.
Poszukaj w ścianie lessowej kukiełek lessowych. Jeśli nie znajdziesz ich w ścianie, poszukaj niżej, tam, gdzie osypuje się materiał lessowy. Wykonaj zdjęcie przynajmniej jednej kukiełki lessowej, którą tam znajdziesz i dodaj to zdjęcie do swojego wpisu.
Uwaga: pamiętaj, że zasady EarthCache zabraniają zbierania i niszczenia skał - nie zabieraj ze sobą kukiełek lessowych, nie wydłubuj ich też ze ściany lessowej!
Zadanie 3.
Lessy różnią się od siebie w zależności od wielkości ziaren skalnych (frakcji), jakie wchodzą w ich skład. Typowe lessy składają się z jednorodnego pyłu, w przewadze kwarcowego. Mogą jednakże zawierać domieszki piasku (less piaszczysty), iłu (less gliniasty), wreszcie to, co wydawać się może lessem, może być w istocie utworem lessopodobnym, drobnym piaskiem, gliną, lub iłem. Twoim zadaniem jest sprawdzić na miejscu, z utworami o jakiej frakcji w rzeczywistości mamy tu do czynienia.
Frakcja piaszczysta ma to do siebie, że poszczególne ziarna są wyraźnie wyczuwalne w palcach.
Frakcję pylastą można rozpoznać po tym, że poszczególnych ziaren nie wyczujemy w opuszkach palców, jednak jeśli wziąć ją do ust i przygryźć, będzie wyraźnie zgrzytać między zębami.
Frakcja ilasta jest na tyle drobna, że nie wyczujemy jej ziaren ani w palcach, ani nie będzie zgrzytać w zębach.
Lessy piaszczyste oprócz frakcji pylastej będą również zawierać ziarna piasku - można to będzie określić badając materiał palcami, czy zębami (ziarna piasku przygryzione zębami będą ruszyć się z trzaskiem).
Lessy ilaste są lekko plastyczne w odróżnieniu, od lessów właściwych, które są kruche, są również słabo przepuszczalne, podczas gdy w lessy właściwe woda wnika błyskawicznie.
Mając powyższe informacje, spróbuj określić, jakiego typu lessy się tu znajdują i czy w ogóle są to lessy. Prześlij do mnie wnioski ze swoich badań organoleptycznych i obserwacji terenowych. Do dyspozycji masz własne palce i zęby oraz wodę, którą powinieneś ze sobą zabrać.
Uwaga: nie obawiaj się, less nie jest trujący. Nawet, jeśli przez pomyłkę połkniesz odrobinę, nic Ci się od tego nie stanie. Po skończeniu badań organoleptycznych możesz przepłukać usta wodą, którą masz ze sobą. Tego typu metoda badawcza jest powszechnie stosowana w terenie przez gleboznawców.
Zadanie 4.
Less składa się głównie z ziaren kwarcu. Zawiera jednak i inne domieszki. Zwykle zawiera też węglan wapnia. Widać go wyraźnie gołym okiem w postaci kukiełek lessowych. O tym, że jest to węglan wapnia, można przekonać się polewając go kwasem. Masz ze sobą ocet spirytusowy, który jest roztworem kwasu octowego - możesz polać nim kukiełkę lessową i zaobserwować drobne pęcherzyki dwutlenku węgla, które pojawią się na powierzchni skały - będzie to świadczyć, że jest to skała węglanowa. Czy jednak węglan wapnia występuje także w postaci rozproszonej pomiędzy ziarnami kwarcu w skale lessowej? Weź odrobinę osadu z dolnej części odkrywki, wsyp go do zakrętki od butelki i zalej octem. Potem to samo zrób z osadem z górnej (próchnicznej) części odkrywki. Jeśli próbka zawiera węglan wapnia, powinny wydobywać się z niej bąbelki jak z tabletki musującej, jeśli węglanu wapnia brak - po dodaniu octu nic się nie stanie. Prześlij do mnie wyniki swoich obserwacji oraz wynikające z nich wnioski.
Zadanie 5.
Na koniec odpowiedz jeszcze na kilka pytań:
A. Jaka jest wysokość skarpy lessowej i jaka jest grubość (miąższość) poziomu próchnicznego (poziom A na Twoim rysunku)?
B. Gdzie można znaleźć więcej kukiełek lessowych - w ścianie lessowej, czy u jej podnóża? Dlaczego?
C. Jakie ślady działalności organizmów żywych można obserwować w obrębie ściany odkrywki?
