Acletta, in vitg puril
Sin la biala collina, agl ur digl uaul da larisch en vesta al
pompus e maiestus glatscher da Medel, schai il bi ed idillic vitg
d'Acletta. Naven dil stradun cantunal dadens il vitg da Funs menava
pli baul ina graschla, per part carpusa e teissa via viers Acletta.
Da quei temps vegneva ei secapescha iu a pei giu vitg, silpli ch'il
vitturin arrivava ina gada ad jamna cun las victualias ad Acletta e
reparteva quellas als vischins tenor l'empustaziun. Las bialas
casas brinas barschadas dil sulegl ed ils clavaus construi bunamein
in vid l'auter, ils lidimers, l'odur da grasche e puschigna, las
vias curcladas cun carlaunas e buatscha fuvan indezis d'in ver vitg
puril.
La primavera
Duront il temps da primavera fuvan las biaras famiglias purilas
d'Acletta cun ils affons ora sin il funs. Sco emprema lavur fuva ei
da mundar ils praus, ina lavur ch'ins fageva buca bugen. Silsuenter
vegneva ei bez ora sin ils frusts migliacs grascha cun ils bos. Cun
il tarden stueva la grascha vegnir manizzada e sdermanada ora a
maun sin ils praus. Pli stentus era il trer si zuolc, igl arar ed
arpagar sco era il metter truffels. La damaun e la sera purtavan
ils purs il latg restont en cascharia. Mintga producent da latg
pesava, culava e scriveva la peisa dil latg purtau sin ina tabla
nera.
Encunter la fin dil meins da matg tut che mava a mises. Atgnamein
fuva quei ils dis da vacanzas per ils purs. Denter perver ils
armauls, deva ei igl emprem da clauder entuorn ils mises, ins
fageva discharina e sterneva quella sin las punts nuegl. La lavur
principala era il mulscher, sgarmar la groma dils curtes e caschar.
Il pli emperneivel fuva ei d'astgar guder la buna groma da mises.
Per igl auter vegneva ei fatg in cupid ni l'auter ed ins scheva dar
l'aura per ils larischs. En quei interval s'enschanugliavan las
bunas e luvrusas dunnas per ils èrs e frusts da truffels entuorn e
ragischavan naven tut il zerclem.
La stad
Las faultschs bein gizzadas derschevan il fein per tiara en gronds
e lads canvaus. Avon ch'il sulegl levava, curdavan curals da
suadetsch sin la rugada e las bueras empruavan cun las empremas
murdidas. Entuorn las siat dalla damaun purtavan las mummas il
solver sin la prada. In solver ord il canaster ed in caffé da s.
Clara ord la honta da lep rinforzavan ils sitgurs.En cuminonza da
pign e grond suandava la lavur d'enzerdar che cuzzava bugen ni
nuidis entochen miezdi. Mo cu ils 2 zenns dalla caplutta d'Acletta
annunziavan miezdi, lu ruassava la lavur in'uriala. Ils tgaus
vegneven discuvretgs ed ins recitava «Igl aunghel dil Segner». Las
masseras bandunavan silsuenter ils frusts per far gentar. Secund
l'aura e la lavur gentavan ins schizun ora sin ils praus. Quella
tschavera era il bia fetg cuorta, damai ch'ins stueva volver il
fein che quel possi aunc seccar sin l'autra vart. Il fein bein
seccaus targevan ins ensemen cun las fuortgas en grondas panuglias.
Cun il fein dallas panuglias vegneva ei fatg si bratschs da fein ed
ord quels naschevan lu ils buordis ni ils ponns. Duront che las
femnas ed ils affons rischlavan da schuber ils praus, purtavan ils
umens (era els plauns) ils gronds e grevs buordis en clavau. Leu
vegnevan quels sdrappai da part ed il fein vegneva dustaus sin ils
ladretschs.
Igl atun
Igl atun suenter haver fatg risdiv raccoltavan ils purs la puma,
medevan ils ers e cavavan ils truffels. Las medunzas pigliavan cun
lur farclas il graun, tagliavan las pugnadas e ligiavan las monas
che vegnevan pendidas sin ils chischners per schar madirar ellas el
cauld sulegl atunil. Pli tard savevan quellas vegnir scudidas e
vannadas, aschia ch'ils sacs da graun fuvan pinai per il mulin.
Tier in dils puncts culminonts s'udeva la scargada. Ina brava
roschada vaccas e biestga schetga, cauras e pors descendevan la
carpusa e teissa via dall'alp Magriel. La pugniera e miseriera
havevan il dètg quet cun ils tschupials fermai vid la corna.
Igl unviern
Per l'entira Val d'Acletta entuorn mavan ils vischins, sper il
perver, igl unviern a far lenna. Cumpatg fullavan els via entochen
sin l'alp Magriel. Da Tiolas entochen tier il vitg d'Acletta
existevan igl unviern gronds irals ch'ins haveva fatg cun las
grevas cargas lenna transportadas cun sliusas e curtauns. Entochen
dus viadis per di - cun sliusas e curtauns si dies - fagevan ils
vischins naven dil vitg sin ils aults. Quei era segir ina detga
prestaziun, cumparegliau cun prestaziuns sportivas dad oz. Vitier
vegn che tallas lavurs eran ed ein aunc oz prigulusas. Havevan els
inagada las cargas lenna datier dil vitg, vegneva ei fatg leu
plunas cun la roma, ferton ch'ins resgiava si la blocca e fendeva
ils burels. Secund il diever per la platta da fiug ni la
bucca-pegna.
Forza electrica
Interessant ei da l'autra vart ch'il vitg d'Acletta ha retratg -
entuorn 1920 - igl emprem la forza electrica neu dalla val da Cuoz.
Igl inschignus um, cul num Schnoz, haveva endrizzau ina turbina e
nezegiava aschia l'aua digl ual da Segnas per far forza electrica.
La glisch stueva esser ina glisch malruasseivla e brausla. La
lingia per il current haveva el pendiu sin petgas. Las
installaziuns en las casas derivavan medemamein dil
suranumnau.
Forza electrica
Interessant ei da l'autra vart ch'il vitg d'Acletta ha retratg -
entuorn 1920 - igl emprem la forza electrica neu dalla val da Cuoz.
Igl inschignus um, cul num Schnoz, haveva endrizzau ina turbina e
nezegiava aschia l'aua digl ual da Segnas per far forza electrica.
La glisch stueva esser ina glisch malruasseivla e brausla. La
lingia per il current haveva el pendiu sin petgas. Las
installaziuns en las casas derivavan medemamein dil
suranumnau.
La lischiva
Per ordinari vegneva ei fatg duas gadas ad onn lischiva. Ei
setractava il bia da lavar il resti da letg. La lavur da lischiva
sesplegava medemamein en pistregn. Mintgamai la sera avon mettevan
las dunnas e mattauns il resti a lomia. L'autra damaun vegneva il
resti savunaus e sbuglientaus pliras gadas en la vanaun gronda.
Oravontut fageva la biala tschendra zavrada ed applicada per quei
process grondas miraclas. Il resti tarlischava suenter quella
lischiva sco la neiv alva d'ina ferdaglia d'unviern.
Paun casa
Enzacu igl atun havevan las famiglias schau mular il graun. Aschia
havevan ellas sezzas la frina per far il paun. Era cheu turschavan
las masseras la sera avon in dètg briec pasta che levava - entras
il levon - entochen tier il far paun bunamein dublamein. Ad uras la
damaun haveva ei num da scaldar en bein il fuorn.
Clamar vischins
Da temps en temps pretendeva ei da clamar vischins damai ch'ins
haveva gia lu da sligiar problems communablamein. Sin il prau da
Baselgia Vedra serimnavan ils vischins e sediscurevan. Il cauvitg
presentava las fatschentas sco: pladir cavrer e nurser, paster da
casa, lavurs cuminas da mundar pastiras, ereger punts e piogns,
rugalar trutgs e la via ad Acletta, pinar las geinas e metter en
uorden la zona da nuorsas. Medemamein vegneva era la sort lenna
repartida duront far vischins. Perencunter clamava il cauvitg igl
unviern ils vischins allas radunonzas en sia stiva. Ei vegneva
tagliau pustretsch e liquidau aunc autras caussas.
Religiun
Nos perdavons eran fetg religius ed havevan ina ferma cardientscha.
Gia la damaun allas tschun tuccava la calustra da stizzar e mava
silsuenter giun claustra a messa. Sur Aluis Brugger celebrava
mintga sonda endamaun la s.messa ad Acletta. Mintgamai suenter il
survetsch divin vegneva ei iu cun Niessegner tier ils malsauns. Ils
ministrants cun las latiarnas ed ils scalins enta maun mavan cun
igl augsegner, scalinond per il vitg entuorn tier ils malsauns. Tut
tgi che haveva assistiu alla messa suandava igl augsegner entochen
avon casa dil malsaun. Leu retschevevan ils da casa igl augsegner
cun ina candeila enta maun. Quei usit ei vegnius mantenius ad
Acletta entochen entuorn 1965.
Il barschament dil vitg
Ils 26 da schaner 1964 ei ina part dil vitg d'Acletta daventaus
l'unfrenda dallas flommas. Plirs clavaus ed ina casa ein barschai
giu dil tut ed era enzaconts animals han piars lur veta. Mo ina
miracla ha preservau e salvau tutta veta humana ed aschia spargnau
gronda dolur e tristezia. Ils fideivels dil vitg seregordan aunc oz
tier las devoziuns dalla sera en caplutta da Nossadunna da quella
disgrazia ed els engrazian al Tuttpussent ch'el ha salvau tut ils
vischins. |